Η τοπογραφία των Αγίων Τόπων (Μέρος Β’)

Του Γιάννη Μάρκελλου,

Η Αυγούστα Ελένη, με την αποκάλυψη του Τιμίου Σταυρού και την ανάδειξη των ιερών τόπων του Χριστιανισμού, χωρίς καμία αμφιβολία άσκησε μεγάλη συναισθηματική και ψυχολογική επιρροή σε όλες τις μάζες και τους αριστοκρατικούς κύκλους της βυζαντινής επικράτειας. Ήδη από τον 3^ο αιώνα άρχιζαν να συρρέουν χριστιανοί. Στο κέντρο του ενδιαφέροντος βρίσκονταν κυρίως τόποι που συνδέονταν με τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης. Η αυτοκρατορική εξουσία συνέβαλε καταλυτικά στην ανάδειξή τους με την ανέγερση βασιλικών στην Ιερουσαλήμ και τη Βηθλεέμ, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα ευρύτατο δίκτυο προσκυνηματικών κέντρων που είχαν άμεση σχέση με τη ζωή και τη δράση του Χριστού.

Οι προσκυνητές εκτός από την Ιερουσαλήμ και τη Βηθλεέμ είχαν, φυσικά, την ευκαιρία να επισκεφθούν και άλλα μέρη. Γίνεται αντιληπτό πως η οικονομική επιφάνεια έπαιζε σημαντικό ρόλο στην πραγματοποίηση ενός τέτοιου ταξιδιού. Οι πιστοί είχαν την ευκαιρία να εμπλουτίσουν το προσκυνηματικό τους πρόγραμμα με επισκέψεις στο όρος Θαβώρ, τη Ναζαρέτ, την Κανά, την Καπερναούμ και άλλα μέρη. Κατά τη διάρκεια του 4^ου, του 5^ου και του 6^ου αι. ιδρύονται σημαντικοί ναοί στα Ιεροσόλυμα, όπως είναι η Βασιλική της Σιών. Από τα σωζόμενα Οδοιπορικά μαθαίνουμε πως η περιοχή του όρους Σινά κατείχε μια ιδιαίτερη θέση στην προσκυνηματική τους αποδημία.

Μονή Αγίας Αικατερίνης στο Σινά

Στο όρος Σινά, σύμφωνα με την παράδοση, ο Μωυσής λαμβάνει τις Δέκα Εντολές από τον Θεό. Πρόκειται για ιδιαίτερα στρατηγικό σημείο, καθώς βρίσκεται ανάμεσα στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη. Πηγές μαρτυρούν πως εκεί είχαν εγκαταβιώσει ερημίτες-αναχωρητές ήδη από τον 3^ο αι. μ.Χ. Το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης αποκτά μεγάλη σημασία κατά τη διάρκεια των σταυροφοριών, καθότι αποτελεί σημείο ανεφοδιασμού. Την αρχική ονομασία της μονής τη γνωρίζουμε από το οδοιπορικό της Αιθερίας. Το μοναστήρι στην πρώιμη φάση του ήταν αφιερωμένο στη Θεοτόκο, αλλά, προκειμένου να αποκτήσει φήμη και να προσελκύσει δυτικούς προσκυνητές, μετονομάστηκε σε μονή της Αγίας Αικατερίνης. Τυγχάνει να φιλοξενεί την παλαιότερη βιβλιοθήκη στον κόσμο (από τον 6^ο αι.).

Η συλλογή λειψάνων και βυζαντινών φορητών εικόνων καθιστούν την ιερά μονή ιδιαίτερα σημαντικό προορισμό για τους απανταχού ορθοδόξους. Αυτό που καθηλώνει τους προσκυνητές είναι το περίφημο ψηφιδωτό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Η Μεταμόρφωση του Κυρίου συνδεόταν με τους ευσεβείς πόθους των μοναχών για άσκηση, αποτίναξη του ζυγού των παθών και θέαση του ακτίστου (με όρους παλαμικής θεολογίας του 14^ου αι.), θαβωρείου φωτός, με αποτέλεσμα να καταστεί μία από τις πιο αγαπημένες τους δεσποτικές εορτές κατά τη διάρκεια του εκκλησιαστικού έτους.

Αντικρύζουμε τη Μεταμόρφωση του Κυρίου (δηλαδή τη φανέρωση της θεϊκής του δόξας) στο όρος Θαβώρ, με τον Χριστό και τους τρεις Αποστόλους που διάλεξε για αυτή την οπτασία (Ιάκωβο, Πέτρο και Ιωάννη), καθώς και την εμφάνιση του Προφήτη Μωυσή και του Προφήτη Ηλία. Οι δύο Προφήτες, σαν αρχαίοι ρήτορες, υψώνουν τα χέρια απευθυνόμενοι στον Ιησού Χριστό ως συλλαλούντες (Ματθ. ΙΖ΄, 3) και επιβεβαιώνουν την εκπλήρωση των περί του Μεσσία προφητειών. Το πρωινό φως του ήλιου που μπαίνει από τα παράθυρα και κάνει τις ψηφίδες να λαμπυρίζουν υπενθυμίζει στους προσκυνητές το ευαγγελικό χωρίο: ἔλαμψε τὸ πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος, τὰ δὲ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένετο λευκὰ ὡς τὸ φῶς (Ματθ. ΙΖ΄, 2).

Για την πληρέστερη κατανόηση αυτού του ψηφιδωτού κρίνεται αναγκαία η τεχνοτροπική του ανάλυση. Ο μεταμορφωθείς Χριστός φανερώνεται μέσα σε γαλάζια δόξα, η οποία υποδηλώνει το άκτιστο φως που εξέπεμπε, ενώ «διάφανες» ακτίνες κατευθύνονται προς τους παρισταμένους Προφήτες και Αποστόλους. Η μορφή Του, λοιπόν, απομονώνεται από το χρυσό βάθος, ενώ ο λευκός, εξαστράπτων (Λκ. Θ΄, 29) ιματισμός Του αναδεικνύει ακόμα περισσότερο τη λαμπρότητά Του. Αίσθηση προκαλεί η αφαιρετική απόδοση του εδάφους με τη μορφή ζωνών διαφόρων αποχρώσεων. Το στοιχείο διαφοροποιεί την εν λόγω παράσταση από την πιο φυσιοκρατική παράδοση της λεγόμενης «Ύστερης Αρχαιότητας».

Κάθισμα της Παναγίας

Πρόκειται για ένα αρχαίο χριστιανικό προσκύνημα που βρισκόταν ανάμεσα στα Ιεροσόλυμα και τη Βηθλεέμ. Κατά τη θρησκευτική παράδοση, η Παρθένος Μαρία κάθισε εκεί για να αναπαυθεί. Βέβαια, κανείς εκ των Ευαγγελιστών δεν αναφέρεται σε αυτό το γεγονός. Ένα απόκρυφο μόνο ευαγγέλιο μας πληροφορεί για αυτό. Πρόκειται για το Ευαγγέλιο του Ιακώβου. Αυτό το προσκύνημα απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, όταν μια πριγκίπισσα ονόματι «Ικελία» θέλησε με άδεια του Πατριάρχη Ιεροσολύμων να ανεγείρει έναν οκταγωνικό ναό προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου, στο κέντρο του οποίου θα υπήρχε το «Κάθισμα» της Παναγίας. Οι γραπτές πηγές επιβεβαιώνουν αυτήν την παράδοση. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο Βίος του Αγίου Θεοδοσίου (475 μ.Χ.) και η εξιστόρηση του Ρώσου προσκυνητή Δανιήλ (1115 μ.Χ.).

Το κίνητρο του ταξιδιού στους Αγίους Tόπους και οι επιθυμίες των προσκυνητών

Ποιο ήταν το κίνητρο που ωθούσε τους προσκυνητές να αφήνουν τις οικίες τους για πολλούς μήνες και να εκτίθενται σε μια σειρά από κινδύνους για να ταξιδέψουν στους Αγίους Τόπους; Αναμφισβήτητα, αυτή η κίνηση έμοιαζε με ένα σημερινό υπερατλαντικό ταξίδι. Οι χριστιανοί της Ύστερης Αρχαιότητας είχαν βαθιά πίστη μέσα τους πως η φυσική επαφή με τα κατάλοιπα των ιερών προσώπων (Τίμιος Σταυρός, λείψανα Αγίων) και τους ίδιους τους ιερούς τόπους (Γολγοθάς, Πανάγιος Τάφος, Σπήλαιο της Γεννήσεως κ.α.) τους βοηθούσε να έρθουν σε άμεση κοινωνία με τον Θεό. Σύμφωνα με τον Κύριλλο Ιεροσολύμων, η θέαση των ιερών τόπων ενίσχυε επίσης την πίστη των προσκυνητών. Εκκλησιαστικά πρόσωπα μεταγενέστερων εποχών σε επιστολές υποστηρίζουν πως δεν είναι ανάγκη να πάνε στα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσουν τα θησαυρίσματα της πίστεως, εν αντιθέσει με άλλους που θεωρούσαν καθήκον να αντικρίσουν από κοντά τα ζωντανά ίχνη της Γεννήσεως, της Σταύρωσης και του Πάθους του Κυρίου.

Το κίνητρο είχε να κάνει, επίσης, με τις επιθυμίες των προσκυνητών να λάβουν τις λεγόμενες «ευλογίες». Όταν ο προσκυνητής επέστρεφε στην πατρίδα του, έδινε στους συγγενείς αυτά τα αντικείμενα ως απτά σύμβολα της ιερότητας των Αγίων Τόπων. Έτσι, η οικογένεια του προσκυνητή γινόταν μέτοχος της ισχυρής αυτής πνευματικής δύναμης. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα, το οποίο έγινε γνωστό χάρη στην αρχαιολογική σκαπάνη. Σε έναν τάφο στην πόλη Δώρα βρέθηκε ένας αγωγός μέσα στον οποίο έριχναν λάδι, προκειμένου μέσω της επαφής με τα λείψανα των μαρτύρων να χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία των ασθενών. Αυτό το λάδι θα μοιραζόταν σε ειδικά φιαλίδια (ευλογίες).

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Τσουλκανάκης, Δημήτριος Κ. (2008), Άγιοι Τόποι – Η Βυζαντινή Παλαιστίνη (4ος-7ος αιώνας), Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη Εκδόσεις Α.Ε.

• Σφυρόερα, Σοφία (2000), Άγιοι Τόποι, Ελληνικά Γράμματα.