Της Σάρα Μουράτι,
Η Παπυρολογία είναι μια επιστήμη που μελετά τα κείμενα που είναι γραμμένα σε όστρακα, πινακίδες και κυρίως σε «μαλακή» ύλη και, ειδικότερα, σε πάπυρο. Πιο συγκεκριμένα, ο πάπυρος είναι ένα υδροχαρές φυτό, του γένους Cyperus papyrus, αυτοφυές πρωτίστως στην Αίγυπτο και έπειτα στη Μέση Ανατολή, αν και στη σημερινή εποχή έχει σχεδόν εξαφανιστεί με αποτέλεσμα να συναντάται κυρίως στη Σικελία και την Καλαβρία. Ως φυτό φθάνει σε ύψος τα 2 έως 5 μ. και έχει βλαστό/κορμό τριγωνικής διατομής που είναι πλούσιος σε ινώδη εντεριώνη, η οποία αποτελούσε την πρώτη ύλη για τη δημιουργία των «φύλλων» γραφής.
Για να καθίσταται δυνατή η δημιουργία των «φύλλων» γραφής, έσχιζαν το εσωτερικό του κορμού σε πολύ λεπτές λωρίδες και έπειτα τις ένωναν σε οριζόντιες και κάθετες στρώσεις με χτυπήματα ξύλινου σφυριού, κόπανου ή ακόμα και μεγάλου βότσαλου. Το φύλλο ή «κόλλημα» αποτελούνταν ουσιαστικά από μια κάθετη και μια οριζόντια στρώση παπύρινων λωρίδων.
Για τη συγγραφή σημαντικών εγγράφων, λογοτεχνικών έργων και ιστορικών αρχείων στην αρχαιότητα επιστρατεύτηκε και η κατασκευή παπύρινων κυλίνδρων. Κάθε παπύρινος κύλινδρος αποτελούνταν από 20 συνολικά κολλήματα/φύλλα και είχε δυο επιφάνειες τη Recto που ήταν η «καλή» επιφάνεια γραφής και η εσωτερική πλευρά στο τύλιγμά του και τη Verso, την ανάποδη επιφάνεια που αποτελούσε την εξωτερική πλευρά στο τύλιγμά του και συνήθως σε εκείνη γραφόντουσαν κείμενα δευτερευούσης σημασίας. Οι ραφές των φύλλων του γίνονταν με ένα συγκεκριμένο τρόπο που επέτρεπε και διευκόλυνε τον κύλινδρο να «κατεβαίνει» απρόσκοπτα κατά τη διαδικασία γραφής σε αυτόν, ενώ, παράλληλα στο πρώτο κόλλημα που ονομαζόταν Πρωτόκολλον, οι ίνες της εσωτερικής πλευράς ήταν πάντα τοποθετημένες κάθετα στις ίνες του κυλίνδρου — με σκοπό να του προσφέρεται η μέγιστη δυνατή προστασία από πιθανές φθορές.
Το μελάνι, συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, ήταν μαύρου χρώματος που παρασκευαζόταν από φυτική γόμα, καπνιά, νερό και μεταλλικά άλατα ήταν η κυριότερη ύλη γραφής, ενώ ο κάλαμος —ένα μικρό καλάμι με οξεία σχισμένη άκρη— και το βούρλο ήταν τα πιο συνηθισμένα μέσα γραφής που χρησιμοποιούνταν. Βέβαια, από τον 4ο μ.Χ. αιώνα, άρχισε να χρησιμοποιείται σαν μέσο γραφής και το φτερό, συνηθώς χήνας, που ονομαζόταν κονδύλιον ή κόνδυλον.
Στο παρόν άρθρο, αφού κάναμε μια σύντομη, αλλά απαραίτητη αναφορά στην επιστήμη της παπυρολογίας και στον ομολογουμένως εντυπωσιακό τρόπο κατασκευής ενός παπύρινου κυλίνδρου θα μιλήσουμε για τον Πάπυρο του Δερβενίου, που αποτελεί το αρχαιότερο αναγνώσιμο χειρόγραφο «βιβλίο» της Ευρώπης και το μοναδικό αναγνώσιμο πάπυρο που έχει διασωθεί στον ελλαδικό χώρο.
Ο Πάπυρος του Δερβενίου είναι ένα πολιτιστικό και ιστορικό τεχνούργημα ανεκτίμητης αξίας που κατέχει ιδιαίτερη θέση στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά και μάς παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για την αρχαία ελληνική θρησκεία και φιλοσοφία, ενώ, παράλληλα, επιχειρεί να δώσει απαντήσεις σε πανανθρώπινα και διαχρονικά ερωτήματα που σχετίζονται με την ερμηνεία του κόσμου, τη μεταθανάτια ζωή και τη συγκρότηση ευνομούμενων κοινωνιών.
Βρέθηκε απανθρακωμένος μέσα στα κατάλοιπα του παρόδιου νεκροταφείου (βόρεια έξοδος Θεσσαλονίκης) τον Ιανουάριο του 1962 και κατέστη αναγνώσιμος, έπειτα από τη σημαντική εργασία του συντηρητή της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Βιέννης Anton Fackelmann που ειδικευόταν στην αποκατάσταση και συντήρηση των απανθρακωμένων παπύρων. Η εξωτερική επιφάνεια του βρέθηκε μερικώς καλυμμένη με ελαφρά υπολείμματα αποξηραμένου πηλού.
Από τον πάπυρο —που χρονολογείται στα μέσα του 4ου π.Χ. αιώνα—, διασώζεται μονάχα το πάνω μέρος του, το οποίο περιέχει κείμενο σε 26 στήλες, καθώς το κάτω μέρος του κάηκε ολοσχερώς. Το κείμενό του είναι πεζό φιλοσοφικό αλληγορικό υπόμνημα σε ένα θεογονικό ποίημα που οι αρχαίοι το απέδιδαν στον μυθικό ποιητή Ορφέα. Ο συγγραφέας του, όμως, παραμένει ακόμα και σήμερα άγνωστος, διότι δεν σώζονται αρκετά τεκμήρια που θα μας επέτρεπαν να ανακαλύψουμε με απόλυτη ορθότητα τη ταυτότητά του.
Ο πάπυρος του Δερβενίου αφαίρεσε τα πρωτεία παλαιότητας από αυτόν του Τιμόθεου, Πέρσαι, που ανακαλύφθηκε το 1902 στο Αbusir el Malak, κοινότητα στο Εl Fayum και δημοσιεύτηκε το 1903 από τον κλασικό φιλόλογο Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf, ενώ από το 2015 έχει εγγραφεί στο διεθνή κατάλογο του προγράμματος “Memory of the World” της UNESCO με σκοπό τη διατήρηση, τη συντήρηση και την πλήρη προσβασιμότητα στην κατά διάφορους τρόπους τεκμηριωμένη πολιτισμική κληρονομία της ανθρωπότητας. Σήμερα εκτίθεται στο σύνολό του στη μόνιμη έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης «Ο Χρυσός των Μακεδόνων».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πίκουλας Γ.Α. (2012), Εισαγωγή στην αρχαία ελληνική ιστορία και αρχαιογνωσία, Αθήνα: Καρδαμίτσα (2η έκδοση)
- 60 years on: What do we know about the Derveni Papyrus, Europe’s oldest literary text?, euronews.com, διαθέσιμο εδώ
- The Derveni Papyrus: Cosmology, Theology and Interpretation, ndpr.nd.edu, διαθέσιμο εδώ
