Της Κωνσταντίνας Στάμου,
«Πάσχα των Ελλήνων»
Ψυχή, που, κι αλαφρότερη από αφημένο μήλο,
στα μπλαβά απάνω κύματα, γαλήνια τώρα, πλες
σαν το νησί π’ αρμένιζε μονάχο, η άγια Δήλο∙
Ψυχή, που θείες σε ζώσανε δυνάμεις σιωπηλές,
στο μυστικόν ολάκερη μαγνήτη γυρισμένη,
πέρ’ απ’ των πάγων τα βουνά, το ξέρεις, μαντική,
των υπερβόρειων η χαρά παρθένων σε προσμένει,
των κύκνων των χιονοφώτων η δόξα, η Μουσική.
Όση μας έμεινε πνοή, την κυβερνάει μια τάξη∙
Όλος μας γίνη ο κάματος αθάνατη θροφή∙
Κι ως το σκουλήκι, ολάκερο π’ αδειάζει απ’ το μετάξι,
την άξιαν ετοιμάζοντας στο σώμα του ταφή,
δε μας εμόλεψε καημός η σάρκα αν θα βαστάξει∙
αλλ’ ως την επλημμύρισε του απέραντου η αφή
και πόνεσε και πάσχισεν ακέρια να πετάξει,
α, ποια λαχτάρα αμίλητη την έτρωε και κρυφή!
Κανένας πια το σύντροφο δε δύνονταν να κρίνει∙
τι, σμίγοντας τα πρόσωπα στους δείπνους τη βραδιά,
τα πρόσωπά μας έφεγγαν ως φέγγουν όμοιοι οι κρίνοι,
κι ως από μιαν ανέβαινεν η ανάσα μας καρδιά.
«Ποιος αύριον» ελογιάζαμε βουβοί «θε να προστάξει;»
«Τίνος ο πόνος, άμετρος, στο πέλαο θα στραφεί;»
«Το δοιάκι ποιος, στον άδηλον αγώνα, θα βαστάξει;»
Κι όλων τα μάτια ελέγανε, κρυφά: «Εγώ, αδερφοί!»
Χαράζει τάχα, ω σύντροφοι, μπροστά μας, ή βραδιάζει;
Το φως που μπήκαμε έμοιασε βαθύ, παντοτινό∙
κι όλη μας νιώθουμε η καρδιά σα μια σπονδή ν’ αδειάζει,
από κρατήρα ατίμητο, μπροστά στον ουρανό.
[Απόσπασμα από την ενότητα «Το τραγούδι των Αργοναυτών»]
Το απόσπασμα εμπεριέχεται στη γενικότερη ποιητική σύνθεση του Άγγελου Σικελιανού που φέρει τον τίτλο «Πάσχα των Ελλήνων». Ο Άγγελος Σικελιανός κοινοποιεί τα πρώτα του ποιητικά στις αρχές του 20ου αιώνα σε περιοδικά της εποχής όπως ο Διόνυσος και τα Παναθήναια. Την ποιητική του εργογραφία τερματίζει το 1943 με το ποιητικό κατευόδιο «Ηχήστε οι σάλπιγγες». Θα προλάβει την απελευθέρωση της Ελλάδας σε ηλικία 60 ετών, ενώ λίγο αργότερα, το 1951, θα αφήσει την τελευταία του πνοή, αφού είχε προηγηθεί οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο το προηγούμενο διάστημα.
Η ποίηση του Σικελιανού είναι λυρική κι διακρίνεται σε τρεις περιόδους: περίοδος Α’ (1909-1917) Παγανιστική περίοδος. Κατά την περίοδο αυτή, υμνείται κυρίως ο φυσικός κόσμος κι οι αρχαιοελληνικές θεότητες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα έργων του είναι ο «Αλαφροΐσκιωτικος» καθώς και η ποιητική του συλλογή «Πρόλογος στη Ζωή», ως ένας ποιητής – προφήτης. Έπειτα, επέρχεται η περίοδος Β’ (1917-1934), μια περίοδος χριστιανική και δελφική. Εδώ αναπτύσσει και τη Δελφική Ιδέα (1921), ένα όραμα του ποιητή για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας πνευματικής κοινότητας με στόχο την πνευματική ανύψωση των λαών με επίκεντρο τα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Σε αυτή την περίοδο εμπεριέχονται τα έργα «Μήτηρ Θεού», «Πάσχα των Ελλήνων» και «Ο Δελφικός Λόγος: Η πνευματική βάση της Δελφικής προσπάθειας». Την ποιητική του καριέρα ολοκληρώνει περνώντας στη Γ’ περίοδο (1935-1947) κατά την οποία παρατηρούμε μια αυτοβιογραφική διάσταση και έναν ποιητή οραματιστή.
Εμείς θα εμβαθύνουμε περισσότερο στη Β’ περίοδο της ποιητικής του συγγραφής με κεντρικό μας άξονα την ποιητική σύνθεση «Πάσχα των Ελλήνων». Η συγκεκριμένη αποτελεί ένα κράμα παγανιστικών και χριστιανικών στοιχείων και εξιστορεί τη ζωή της Μαρίας από τη γέννησή της, ως και τη σύλληψη και γέννηση του Ιησού, καθώς και την παιδική του ηλικία. Ο τίτλος δόθηκε με ποιητική λειτουργία στο έργο, επομένως όχι κυριολεκτική. Κι ο ίδιος ο ποιητής είχε τονίσει για τον τίτλο ότι δε φέρει κάποιο εθνικιστικό μήνυμα αλλά το «Πνευματικό Πάσχα του Ηλιακού και του παγκόσμιου Λόγου».
Εάν παρατηρήσουμε την πρώτη στροφή του ποιήματος θα μας φανερωθεί και ο βασικός πυρήνας του έργου, δηλαδή η ελαφρότητα της ψυχής. Η αναφορά στους Αργοναύτες δεν είναι τυχαία. Θέλει, εδώ, να τονιστεί η συλλογική ψυχή των Αργοναυτών, που μέσα από τις δυσκολίες του ταξιδιού τους ξεπέρασε την ατομικότητά της και συμβάλει πλέον στο συντροφικό γίγνεσθαι. Έχει αποτάξει από πάνω της τα επίγεια δεσμά, με ισχυρότερο να ξεχωρίζει αυτό του φόβου, και πλέει ήρεμη με πλήρη εμπιστοσύνη στη φύση και τη γνώση. Η παρομοίωση που επιδιώκει χρησιμοποιώντας ως βάση το νησί της Δήλου, δηλαδή του νησιού του θεού Απόλλωνα, αποτελεί μια γεφύρωση της παλιάς με τη νέα θρησκεία. Παρακάτω προσθέτει και περαιτέρω στοιχεία που ανήκαν στον θεό όπως οι κύκνοι (τα ιερά πτηνά του Απόλλωνα) και φυσικά το θείο δώρο της Μουσικής.
Το βασικότερο σημείο, όμως, του ποιήματος είναι η αίσθηση του τελικού προορισμού. Οι Αργοναύτες μέσα από τις κακουχίες επιβίωσαν, καθώς είχαν έναν σκοπό ο οποίος τροφοδοτούσε την ψυχή τους με δύναμη. Υπερβαίνεται το καθαρά ανθρώπινο σωματικό στοιχείο και περνάμε σε προετοιμασία για την πνευματική εξιλέωση. Η πέμπτη στροφή αποτελεί επίσης σημείο τομή για το ποίημα, καθώς εκφράζει την έννοια της αδελφότητας έναντι της ατομικότητας. Αυτό, από ιστορικά γεγονότα της ελληνικής ιστορίας σε συνδυασμό με τη χρονολογία της συλλογής 1918, μας φέρνει στον νου τον Εθνικό Διχασμό (1915-1922).
Έτσι, σε μια γενικότερη νοηματοδότηση του ποιήματος βλέπουμε την αναγκαία μεταβολή που θεωρούσε ο ποιητής ότι έπρεπε να κάνουν οι Έλληνες από τη διχόνοια και το διχασμό προς τη συνειδητοποίηση της αξίας της αδελφοσύνης και της κοινής προσπάθειας. Ως κατάληξη του άρθρου αυτού θεωρώ δικαιωματικά ότι πρέπει να τονιστεί εμφατικά ο παρακάτω στίχος του ποιήματος:
«Το δοιάκι ποιος, στον άδηλον αγώνα, θα βαστάξει;» (= Ποιος θα αναλάβει την μεγάλη ευθύνη σε αυτόν τον αβέβαιο αγώνα;)
Κι όλων τα μάτια ελέγανε, κρυφά «Εγώ, αδερφοί!»
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Άγγελος Σικελιανός, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη, Άγγελος Σικελιανός: «Πάσχα των Ελλήνων», blogspot.com, διαθέσιμο εδώ.
- Το «Πάσχα των Ελλήνων» μέσα από την ποίηση του Άγγελου Σικελιανού, newsbeast.gr, διαθέσιμο εδώ.
