Της Αντωνίας Πετρολέκα,
Η έννοια του ελεύθερου ανταγωνισμού έγκειται στην ανάπτυξη της ανεμπόδιστης συμμετοχής στην οικονομική δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, υπάρχει ελευθερία εισόδου και εξόδου, εκμηδενίζοντας τα πιθανά εμπόδια, τόσο για παραγωγούς όσο και για πωλητές, ενώ δεν υπάρχουν περιορισμοί ή κανονισμοί που να επιβάλλονται από τις κυβερνήσεις, σχετικά με την παραγωγή ή και τις τιμές, με αυτά να καθορίζονται από τις δυνάμεις της προσφοράς και της ζήτησης. Η ύπαρξη του ελεύθερου ανταγωνισμού θεωρείται ότι προάγει την αποτελεσματικότητα και την καινοτομία, καθώς οδηγεί σε χαμηλότερες τιμές και καλύτερη ποιότητα προϊόντων για τους καταναλωτές. Τα κράτη, προκειμένου να συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ελεύθερης αγοράς, αλλά και στον περιορισμό πρακτικών που εμποδίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία, συστήνουν την λεγόμενη πολιτική ανταγωνισμού.
Η προσέγγιση αυτή υιοθετείται από τη λεγόμενη σχολή του Σικάγο, σύμφωνα με την οποία σκοπός του δικαίου του ανταγωνισμού είναι η μεγιστοποίηση της ευημερίας των καταναλωτών, κατ’ αποκλεισμό άλλων στόχων. Με τη λογική αυτή, μεγαλύτερη σημασία αποδίδεται στην έννοια της αποτελεσματικότητας, που περιλαμβάνει, εκτός από την άριστη κατανομή των αγαθών μεταξύ των διαφόρων οικονομικών φορέων, και την εύλογη χρήση των συντελεστών παραγωγής. Μια τρίτη έκφανση των παραπάνω αποτελεί η δυναμική αποτελεσματικότητα, η οποία συνδέεται με το εάν υπάρχουν κατάλληλα κίνητρα προς αύξηση της παραγωγικότητας και προώθηση καινοτομικών δραστηριοτήτων.
Κατ’ επέκταση, βασικό σημείο της Σχολής του Σικάγο αποτελεί η ελεύθερη λειτουργία της αγοράς, με τη λιγότερη δυνατή κρατική παρέμβαση. Συγκεκριμένα, η Σχολή υποστηρίζει την απελευθέρωση των αγορών από το κράτος, την ιδέα ότι τα μονοπώλια δεν είναι αποτελεσματικά, οπότε θα εξαφανιστούν από την αγορά, την αυτόματη απαγόρευση των οριζόντιων συμπράξεων, και κυρίως των «hard core cartel», την αποδοχή των κάθετων αλλά και των οριζόντιων συγκεντρώσεων, εκτός αυτών που παίρνουν μονοπωλιακή μορφή. Βέβαια, η εν λόγω σχολή περιγράφει μια κατάσταση τέλειου ανταγωνισμού, στην οποία υπάρχουν πολλές επιχειρήσεις, η οποίες διαθέτουν πλήρη πληροφόρηση και δρουν απολύτως ορθολογικά.
Ως αντίδραση στις ιδέες της σχολής του Σικάγο, διαμορφώθηκε η σχολή του Harvard που στηρίχτηκε περισσότερο στην οικονομική πραγματικότητα. H σχολή αυτή τονίζει την ανάγκη ύπαρξης μιας πολιτικής του ανταγωνισμού, η οποία θα παρεμβαίνει στην αγορά όταν χρειαστεί. Οι οικονομικοί σκοποί της πολιτικής ανταγωνισμού εντοπίζονται στη διατήρηση και αποκατάσταση συνθηκών ανταγωνισμού που εξασφαλίζουν άριστη κατανομή του εισοδήματος, ικανότητα προσαρμογής στα νέα δεδομένα της αγοράς και τεχνολογική πρόοδο. Στο πλαίσιο των κοινωνικών στόχων προωθείται η αποκέντρωση της οικονομικής ισχύος, διασφαλίζοντας έναν μεγάλο αριθμό μικρών επιχειρήσεων στη σχετική αγορά, μέσω της κατάργησης φυσικών και νομικών εμποδίων. Σε γενικές γραμμές, η σχολή αυτή διάκειται αρνητικά στις συγκεντρώσεις, αλλά και στις κάθετες και οριζόντιες συμπράξεις.
Όσον αφορά την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ανταγωνισμός ανάγεται σε μέσο εκπλήρωσης της αποστολής της Κοινότητας, συνδέοντάς τον με την εγκαθίδρυση της κοινής αγοράς. Συγκεκριμένα, στην Συνθήκη της Λισαβόνας (Σ.Λ.Ε.Ε.), οι σχέσεις της εσωτερικής αγοράς με τον ανταγωνισμό προσδιορίζονται στο υπ’ αριθμό 27 πρωτόκολλο, σύμφωνα με το οποίο «η εσωτερική αγορά, όπως ορίζεται στο άρθρο 3 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, περιλαμβάνει σύστημα που εξασφαλίζει ότι δεν στρεβλώνεται ο ανταγωνισμός». Έτσι, σύμφωνα με το άρθρο 3, παράγραφος 1 της Σ.Λ.Ε.Ε., η Ένωση έχει αποκλειστική αρμοδιότητα για τη θέσπιση κανόνων ανταγωνισμού που είναι αναγκαίοι για τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς. Οι κανόνες περί ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφέρονταν στις συμπράξεις, στην κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης, στις συγχωνεύσεις, στις δημόσιες επιχειρήσεις και στις κρατικές ενισχύσεις. Στο παρόν άρθρο, θα εστιάσουμε στην περίπτωση των οριζόντιων συμπράξεων.
Μια σύμπραξη θεωρείται οριζόντια, εάν σε αυτή συμμετέχουν δυο ή περισσότερες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο ίδιο επίπεδο αγοράς. Κατά βάση, πρόκειται για συμφωνίες μεταξύ ανταγωνιστικών επιχειρήσεων, οι οποίες δημιουργούν σημαντικά προβλήματα στον ελεύθερο ανταγωνισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, αποτελεί η συμφωνία για τον καθορισμό των τιμών, της παραγωγής, της κατανομής της αγοράς αλλά και της πελατείας τους. Με τον τρόπο αυτό, οι επιχειρήσεις ενισχύουν την ισχύ τους, προκαλώντας, όμως, αρνητικές επιπτώσεις στις τιμές, στην παραγωγή, την έρευνα και την καινοτομία, αλλά και την ποιότητα των προϊόντων. Παρόλα αυτά, η ύπαρξη οριζόντιων συμπράξεων μπορεί να προσδώσει κάποια οικονομικά οφέλη, διότι επιτρέπει στις συνεργαζόμενες επιχειρήσεις να προσαρμόζονται, σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Μπορούν να αποτελέσουν και μέσο για την κατανομή των κινδύνων, την εξοικονόμηση δαπανών, την αύξηση των επενδύσεων, την από κοινού εκμετάλλευση τεχνογνωσίας, τη βελτίωση της ποιότητας και της ποικιλίας των προϊόντων και την ταχύτερη προώθηση της καινοτομίας. Για τον λόγο αυτό, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει εκδώσει κανονισμούς ομαδικής απαλλαγής για τις συμφωνίες έρευνας, ανάπτυξης και εξειδίκευσης.
Το άρθρο 101 παράγραφος 1 της Σ.Λ.Ε.Ε. απαγορεύει συμφωνίες που έχουν ως αντικείμενο ή ως αποτέλεσμα τον περιορισμό του ανταγωνισμού, συμπεριλαμβάνοντας και την πρόληψη και τις στρεβλώσεις του τελευταίου. Εάν μια συμφωνία οριζόντιου χαρακτήρα έχει ως αντικείμενο τον περιορισμό του ανταγωνισμού, δηλαδή είναι από τη φύση της ικανή να περιορίσει τον ανταγωνισμό, κατά την έννοια του άρθρου 101 παράγραφος 1 της Σ.Λ.Ε.Ε., τότε δεν είναι απαραίτητο να εξεταστούν τα πραγματικά ή δυνητικά αποτελέσματα της συμφωνίας. Όμως, αν δεν περιορίζει εξ αντικειμένου τον ανταγωνισμό, πρέπει να γίνεται ανάλυση των πραγματικών ή δυνητικών αποτελεσμάτων της, για να διαπιστωθεί εάν έχει αποτελέσματα που περιορίζουν τον ανταγωνισμό. Επομένως, θα πρέπει να υπάρχει αρνητικό αντίκτυπο σε τουλάχιστον μια από τις εξής παραμέτρους: στην τιμή, στην παραγωγή, στην ποιότητα, στην ποικιλία των προϊόντων και στην καινοτομία.
Οι συμφωνίες οριζόντιας συνεργασίας ενδέχεται να περιορίσουν τον ανταγωνισμό, με περισσότερους από έναν τρόπους. Για παράδειγμα, οι συμφωνίες παραγωγής ενδέχεται να οδηγήσουν σε άμεσο περιορισμό του ανταγωνισμού, όταν τα συμβαλλόμενα μέρη μειώνουν την παραγωγή. Το κύριο πρόβλημα ανταγωνισμού, στις συμφωνίες εμπορίας, είναι ο καθορισμός των τιμών. Στο πλαίσιο αυτό, σημασία παρουσιάζει η έννοια της ισχύς στην αγορά, η οποία έγκειται στη διατήρηση των τιμών πάνω από τα επίπεδα συνθηκών ανταγωνισμού ή η διατήρηση της παραγωγής κάτω από τα επίπεδα συνθηκών ανταγωνισμού, όσον αφορά την ποσότητα, την ποιότητα και την ποικιλία, ή την καινοτομία.
Η ανάλυση της ισχύος στην αγορά ξεκινά με τον υπολογισμό του μεριδίου της αγοράς των μερών. Εάν το συνδυασμένο μερίδιο αγοράς τους είναι χαμηλό, η οριζόντια σύμπραξη δεν είναι πιθανό να προκαλέσει αποτελέσματα περιορισμού του ανταγωνισμού.
Παράλληλα, ιδιαίτερης αναφοράς χρήζει η πρακτική της ανταλλαγής πληροφοριών. Η ανταλλαγή πληροφοριών μπορεί να λάβει την μορφή άμεσης ανταλλαγής δεδομένων μεταξύ ανταγωνιστών, έμμεσης ανταλλαγής μέσω κοινού φορέα ή τρίτου μέρους ή ανταλλαγή μέσω των προμηθευτών ή λιανοπωλητών των επιχειρήσεων. Η ανταλλαγή πληροφοριών μπορεί να είναι επωφελής για τις επιχειρήσεις αλλά και για τους καταναλωτές, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν μπορεί να προκαλέσει περιορισμούς στον ανταγωνισμό. Η κοινοποίηση πληροφοριών μεταξύ ανταγωνιστών μπορεί να συνιστά συμφωνία, εναρμονισμένη πρακτική ή απόφαση με αντικείμενο τον καθορισμό τιμών ή ποσοτήτων.
Συνοπτικά, οι συμφωνίες συνεργασίας τυγχάνουν απαλλαγής όταν πληρούνται οι ακόλουθες τέσσερις σωρευτικές προϋποθέσεις: η συμφωνία πρέπει να έχει ως αποτέλεσμα τα εξής οικονομικά οφέλη, την βελτίωση της παραγωγής και της τεχνικής προόδου, ενώ οι περιορισμοί πρέπει να είναι απαραίτητοι για την επίτευξη της βελτίωσης της αποδοτικότητας. Παράλληλα, τα παραπάνω πρέπει να επιτυγχάνονται με τρόπο που εξασφαλίζει δίκαιο τμήμα για τους καταναλωτές. Τέλος, η συμφωνία δεν πρέπει να παρέχει στα μέρη τη δυνατότητα κατάργησης του ανταγωνισμού επί σημαντικού τμήματος των σχετικών προϊόντων. Στην περίπτωση που πληρούνται τα τέσσερα αυτά κριτήρια, μπορεί να θεωρηθεί ότι η βελτίωση της αποδοτικότητας που προκύπτει από τη συμφωνία αντισταθμίζει τους περιορισμούς στον ανταγωνισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γεώργιος Καρύδης, Ευρωπαϊκό Δίκαιο Συναλλαγών (Νομική Βιβλιοθήκη / 2012)
- Κατευθυντήριες γραμμές για συμφωνίες οριζόντιας συνεργασίας, EUR-Lex, διαθέσιμο εδώ
- Πολιτική του Ανταγωνισμού, Βικιπαίδεια, διαθέσιμο εδώ
