Του Στέργιου Παπαστεργίου,
Η οικογένεια Αλλατίνι υπήρξε μια από τις σημαντικότερες εβραϊκές οικογένειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τον καιρό που το εβραϊκό στοιχείο κυριαρχούσε στη Θεσσαλονίκη, τόσο πληθυσμιακά όσο και οικονομικά. Οι Αλλατίνι ήταν σεφαραδίτες εβραίοι που εκδιωγμένοι από την Ισπανία το 1492, βρήκαν καταφύγιο στην Τοσκάνη της Ιταλίας, από όπου κατέληξαν στο Λιβόρνο, στα τέλη του 16ου αιώνα. Ήταν οικογένεια γιατρών, διανοούμενων, ραβίνων και εμπόρων, που αρχικά μιλούσαν την ladino, ένα κράμα πορτογαλικών και ισπανικών.
Χάρη σε ευνοϊκά για το εμπόριο διατάγματα, το εβραϊκό στοιχείο κυριάρχησε στην περιοχή και το Λιβόρνο εξελίχθηκε σε μεγάλο διαμετακομιστικό κέντρο. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Μωυσής Αλλατίνι, μορφωμένος γιατρός και φιλόσοφος, διείδε την ευκαιρία και ανέπτυξε ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο δίκτυο εισαγωγής από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, σε συνεργασία με ξένους εμπορικούς οίκους. Τότε άρχισε τις πρώτες επαφές του με εμπόρους από τη Θεσσαλονίκη και για τις επόμενες δεκαετίες έδρασε ως μεσίτης για τα προϊόντα μιας άλλης σημαντικής οικογένειας εβραίων, αυτής των Μοδιάνο.
Ωστόσο, λόγω των δυσκολιών που προκάλεσαν οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι (1803-1815), οι Αλλατίνι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν στη Θεσσαλονίκη, όπου ο Μωυσής είχε ήδη ιδρύσει γραφείο παροχής υπηρεσιών. Ο Σουλτάνος προσέφερε γη και ύδωρ στους ξένους εμπόρους και οι Αλλατίνι εκμεταλλεύτηκαν την ευκαιρία, με τον πρωτότοκο γιο του Μωυσή, Λάζαρο, να γίνεται αφανής μέτοχος στην εταιρία Fratelli Modiano, η οποία είχε ως αντικείμενο το εμπόριο δημητριακών και αλεύρων. Ταυτόχρονα, χάρη στις ευνοϊκές διεθνείς συνθήκες, η οικογένεια συνεχίζει να αναπτύσσεται επιχειρηματικά, με την ίδρυση διάσημου οινοπνευματοποιείου και ζυθοποιείου.
Κατά την περίοδο των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στα μέσα του 19ου αιώνα, και κυρίως στη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου, οι Αλλατίνι ευνοήθηκαν ιδιαίτερα, καθώς σημειώθηκε μεγάλη αύξηση στη ζήτηση σίτου. Έτσι, οι μέχρι τότε μέτοχοι της Fratelli Modiano, άρχισαν να παράγουν και οι ίδιοι αλεύρι. O Μόιζε, ίσως το σημαντικότερο μέλος στην ιστορία της οικογένειας (1809-1882), ιδρύει την πρώτη αμιγώς προσωπική εταιρία Fratelli Allatini το 1837 και χτίζει αλευρόμυλο τελευταίας τεχνολογίας στη Θεσσαλονίκη. Αργότερα, συντελείται και η επέκταση των επιχειρήσεων στην Μασσαλία το 1849 και στο Λονδίνο το 1875 από άλλα μέλη της οικογένειας, με τη Θεσσαλονίκη ωστόσο να συνεχίζει να αποτελεί την έδρα των επιχειρήσεων
Ως τότε, τα μερίδια των Μοδιάνο στην κοινή τους εταιρία είχαν ουσιαστικά απορροφηθεί από τους Αλλατίνι. Έχοντας πρόσβαση στα σημαντικότερα ευρωπαϊκά λιμάνια της εποχής και έχοντας ιδρύσει γραφεία παραγγελιών σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, διαχειρίζονταν μεγάλο μέρος του εμπορίου ανάμεσα στη Δύση και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από το 1870 και εξής επένδυσαν και σε ακίνητα και ίδρυσαν το πρώτο πλινθοκεραμοποιείο στη Θεσσαλονίκη, εκμεταλλευόμενοι την περίοδο ανοικοδόμησης. Ακόμη, συμμετείχαν στην ίδρυση της πρώτης ιδιωτικής τράπεζας της πόλης και στη μεγάλη καπνεμπορική εταιρία Commercial Company of Salonica, ενώ εξασφάλισαν άδεια εξορύξεων σε περιοχές της Μακεδονίας.
Πραγματοποιώντας επιχειρηματικούς ελιγμούς, κατάφεραν να επιβιώσουν της κρίσης του 1906 και να επιβληθούν των Ελλήνων επιχειρηματιών που είχαν ενωθεί εναντίον τους. Αυτό, όμως, που έθεσε τέλος στην παρουσία τους στην πόλη ήταν πέραν του ελέγχου τους. Καθώς είχαν διατηρήσει την ιταλική υπηκοότητα ώστε να προστατεύονται από την ξένη πρεσβεία, η απόφαση της Αυτοκρατορίας να εκδιώξει όλους τους Ιταλούς υπηκόους της μετά τον οδυνηρό ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1911, τους υποχρέωσε να αποχωρίσουν οριστικά από την πόλη. Έτσι, εκποίησαν το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους, συνεχίζοντας να κατέχουν μετοχές στις επιχειρήσεις τους και να τις διοικούν διά αντιπροσώπων, προτού μεταβιβάσουν ολοκληρωτικά την περιουσία τους και συνεχίσουν να δραστηριοποιούνται σε άλλες περιοχές της Ευρώπης.
Η μεγάλη επιτυχία των Αλλατίνι στον κόσμο του «επιχειρείν», αλλά και η διάρκεια αυτής, εξηγείται από διάφορους παράγοντες. Ο σημαντικότερος ίσως από αυτούς, ήταν η τακτική της ανάθεσης της διαχείρισης των επιχειρήσεών τους αποκλειστικά σε άτομα του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος ή σε πρόσωπα απόλυτης εμπιστοσύνης. Αξιοποίησαν το κοινωνικό τους κεφάλαιο χτίζοντας ένα μεγάλο δίκτυο που χαρακτηριζόταν από εμπιστοσύνη, κάτι που δημιούργησε τις προϋποθέσεις για χαμηλότερες τιμές στις συναλλαγές στις οποίες εμπλέκονταν. Πολλά μέλη της οικογένειας συνδέθηκαν μέσω γάμων με σημαντικά πρόσωπα του εμπορίου, της πολιτικής και της αριστοκρατίας, διευρύνοντας έτσι τις διασυνδέσεις τους, ενώ συχνή ήταν η σύναψη επιγαμιών μεταξύ των μετόχων. Η δομή των εταιριών τους περιλάμβανε μια μεγάλη ενιαία εταιρία με συνεταίρους και υποκαταστήματα σε διάφορες περιοχές, αλλά και πολλές ανεξάρτητες επιχειρήσεις, οι οποίες διοικούνταν από μέλη της οικογένειας που συνεργάζονταν μεταξύ τους. Το στοιχείο αυτό και η έντονη γεωγραφική κινητικότητα που χαρακτήριζε τους Αλλατίνι, έδινε μεγάλη ευελιξία στις επιχειρηματικές τους κινήσεις.
Σημαντικό ρόλο έπαιξε ακόμη και η προστασία της ξένης υπηκοότητας μέσω των προξενείων των Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς τα μέλη της οικογένειας είχαν αποκτήσει ιταλικά, γαλλικά ή και αγγλικά διαβατήρια. Επιπροσθέτως, τα μέλη των Αλλατίνι έχαιραν και μεγάλης εκτίμησης ως εργοδότες από τους υπαλλήλους τους. Γενικότερα εφάρμοσαν μια κατά κάποιον τρόπο κοινωνική εργασιακή πολιτική στις επιχειρήσεις τους, παρέχοντας στους εργαζομένους διευκολύνσεις και επιβραβεύσεις, κάτι που πήγαινε κόντρα στις τότε εργασιακές συνθήκες. Τέλος, παρακολουθούσαν στενά τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής, υιοθετώντας καινοτομίες που μεγιστοποίησαν την αποτελεσματικότητα και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεών τους.
Ένα πεδίο των δραστηριοτήτων τους, που θα μπορούσε να αναλυθεί ξεχωριστά, είναι το εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό τους έργο και η ουσιαστική συμβολή τους στη βελτίωση της ζωής των συνανθρώπων τους. Στα μέσα του 19ου αιώνα, με πρωτοστάτη τον Μόιζε Αλλατίνι, ήρθαν σε σύγκρουση με το ραβινικό κατεστημένο προωθώντας με ζήλο εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στο πλαίσιο της εβραϊκής κοινότητας, καθώς διείδαν τη σημασία της βελτίωσης της ποιότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης για την περεταίρω άνθηση της κοινότητάς τους και την καταπολέμηση του θρησκευτικού φανατισμού. Ίδρυσαν σχολεία στα οποία άποροι μαθητές μπορούσαν να φοιτούν χωρίς να πληρώνουν δίδακτρα, χρηματοδότησαν πλήθος ιδρυμάτων ανεξαρτήτως της κοινότητας στην οποία ανήκαν και δραστηριοποιήθηκαν πανευρωπαϊκά μέσω της Alliance Israélite Universelle. Πολλά μέλη της οικογένειας διακρίθηκαν για το φιλανθρωπικό τους έργο, που συνέβαλε στην περίθαλψη απόρων και προσφύγων, ενώ οι δωρεές τους προς δημόσια και ιδιωτικά ιδρύματα στήριζαν έμπρακτα τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης σε κάθε σημαντικό συμβάν.
Οι Αλλατίνι διατηρούσαν άριστες σχέσεις τόσο με τη μουσουλμανική όσο και με την χριστιανική κοινότητα της πόλης και όπως είναι φυσικό, συνεργάζονταν στενά με τους προξένους των δυτικών δυνάμεων. Χαρακτηριστικό είναι το ότι στην κηδεία του Μόιζε Αλλατίνι το 1882, πέρα από το πλήθος κόσμου που εξέφρασε την ειλικρινή λύπη του για την απώλεια του σημαντικού αυτού ανθρώπου, παρευρέθηκαν και όλοι οι ξένοι πρόξενοι και οι άρχοντες της Θεσσαλονίκης. Οι Αλλατίνι, δηλαδή, είχαν καταφέρει να έχουν στο πλευρό τους τόσο τον απλό λαό όσο και την εξουσία.
Η οικογένεια Αλλατίνι αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες και πλουσιότερες εβραϊκές οικογένειες σε όλη την Ευρώπη και συνέδεσε το όνομά της με πολλούς διαφορετικούς τομείς της επιχειρηματικότητας. Οι προπάτορές της εκμεταλλεύτηκαν τις ευνοϊκές συνθήκες, ώστε να θέσουν τις βάσεις για ένα πραγματικά πανευρωπαϊκό φαινόμενο, ένα τεράστιο δίκτυο εμπορικών συναλλαγών, το οποίο διεύρυναν περεταίρω οι απόγονοί τους, υιοθετώντας τις κατάλληλες πρακτικές. Αξιοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο τις ευκαιρίες που τους δόθηκαν, έχτισαν σχέσεις εμπιστοσύνης με το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο της εποχής και δεν φοβήθηκαν να καινοτομήσουν. Τα σημαντικότερα μέλη της ήταν γιατροί και διέθεταν πολύπλευρες γνώσεις, κάτι που ίσως εξηγεί και την πολύπλοκη φύση των δραστηριοτήτων τους.
Οι Αλλατίνι άφησαν το στίγμα τους σε πολλά επίπεδα της ζωής της Θεσσαλονίκης. Επηρέασαν την εκπαίδευση και τη θρησκευτική ζωή, βελτίωσαν τις υποδομές υγείας, δημιούργησαν σύγχρονες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και άφησαν ως κληρονομιά αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, θυμίζοντας έτσι την παρουσία τους σε μια πόλη την οποία έχουν αφήσει εδώ και πάνω από εκατό χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γρηγορίου, Αλέξανδρος Χ., 2008, Η Θεσσαλονίκη των Allatini (1776-1911), Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη
- Καβάλα, Μαρία, Χεκίμογλου, Ευάγγελος, 2021, Οι επιχειρήσεις Αλλατίνι (Allatini) και η μετάβαση από το πολυεθνικό περιβάλλον στην τοπική διάσταση (1836-1926), στο Σαράφη, Λαγάνη, Παπαδημητρίου, Σπηλιωτοπούλου (επιμ.), Αποτυπώσεις της Ευρωπαϊκής Ιστορίας, σελ. 151-163, Βιβλιόραμα, Αθήνα
- Ασημοπούλου, Σοφία, 2014, διπλωματική εργασία με θέμα: Η επιχείρηση Αλλατίνι: Πτυχές από την επιχειρηματικότητα της Θεσσαλονίκης στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, σελ. 64-126, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη
