Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Τάφοι, χώροι μνήμης και τιμής για αγαπημένα πρόσωπα που έχουν φύγει από τη ζωή, αλλά οι οικείοι τους, τις περισσότερες φορές, έχουν την ανάγκη να ανεγείρουν μνημεία για να τους αισθάνονται κοντά τους. Η τακτική αυτή κρατά αιώνες με ποικιλία τύπων, διαφορετικών ανάλογα την εποχή και τον τόπο.
Στην Αθήνα της κλασικής εποχής, συναντάμε ως μέσω θύμησης και τιμής των νεκρών τα μαρμάρινα ταφικά ανάγλυφα, μια εξέλιξη των επιτύμβιων στηλών της αρχαϊκής περιόδου. Πλέον, αποκτούν μια έντονα έξεργη μορφή, αλλά και μνημειακό χαρακτήρα με ψηλούς τοίχους, παραπέμποντας σε ναό. Ο κύριος τόπος έκθεσης των «έργων» αυτών ήταν ο Κεραμεικός, αλλά απαντώνται και σε άλλες περιοχές, όπως τον Ιλισσό. Τα ανάγλυφα αυτά κατασκευάζονταν από εύπορες οικογένειες ως ένδειξη ισχύος και ευμάρειας.
Γενικότερα, τα ανάγλυφα της κλασικής περιόδου αποτυπώνουν την κοινωνική θέση, τόσο των ζώντων, όσο και του τεθνεόντα, ενδεχομένως την δράση και τον τρόπο ζωής, αλλά και το αναπόδραστο του θανάτου και την ματαιότητα της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι λίγες οι φορές, που στην παράσταση εντάσσονται και οικεία πρόσωπα που αποχαιρετούν τον αγαπημένο τους.
Ένα από τα πιο γνωστά ανάγλυφα των αρχών του 4ου αιώνα είναι αυτό του Δεξίλεω, γιου του Λυσανία. Το συγκεκριμένο έργο τοποθετήθηκε στον Κεραμεικό και μας παρέχει αρκετές πληροφορίες για το πρόσωπο που απεικονίζει, αφού έχει διασωθεί επεξηγηματική επιγραφή. Πρόκειται για έναν νεαρό ιππέα που έλαβε μέρος στη μάχη του 394-393 π.Χ. στην Κόρινθο και έχασε τη ζωή του.
Η οικογένειά του επέλεξε να φτιάξει το ταφικό ανάγλυφο, με τον νεαρό Δεξίλεω να παριστάνεται την ώρα της μάχης πάνω στο άλογό του να επιτίθεται στον εχθρό. Η στάση των σωμάτων αποτυπώνει έντονα την αίσθηση της κίνησης, το ιμάτιο που ανεμίζει, το σήκωμα του αλόγου στα δύο του πόδια και οι ανθρώπινες μορφές μας κάνουν να νιώθουμε πως βρισκόμαστε στη μάχη. Το πρωτότυπο φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Κεραμεικού, ενώ έξω στον χώρο όπου βρέθηκε έχει τοποθετηθεί ένα αντίγραφό του.
Περνώντας σε ένα άλλο γνωστό δείγμα ανάγλυφου, αυτή την φορά από τον Ιλισσό, συναντάμε τη λεγόμενη Στήλη του Ιλισσού. Εδώ δεν είμαστε τόσο τυχεροί ώστε να γνωρίζουμε το όνομα του νεκρού και το έτος θανάτου του, αλλά η παράσταση είναι αρκετά γλαφυρή για να μπορέσουμε να αντλήσουμε επαρκή στοιχεία, όπως το έτος δημιουργίας του, μεταξύ 340-330 π.Χ. Ο νεαρός νεκρός παριστάνεται γυμνός και όρθιος ακουμπώντας πάνω σε έναν πεσσό, ενώ κάτω στα πόδια του κάθεται ο μικρός δούλος της οικογένειας, εμφανώς θλιμμένος για τον χαμό του αφεντικού του. Η ράβδος που κρατά, με τις μικρές κοιλότητες, λέγεται «λαγοβόλο» και χρησιμοποιούνταν στο κυνήγι, κάτι που μαρτυρά την ιδιότητά του.
Στη σκηνή περιλαμβάνεται και ο ηλικιωμένος πατέρας του, που στηρίζεται σε ράβδο και κοιτά περίλυπος τη νεκρή φιγούρα του γιου του, σε αντίθεση με τον νεκρό που στρέφει το βλέμμα του στον θεατή. Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε και τη μορφή του σκύλου που κάθεται ανάμεσά τους και μάλλον θα συνόδευε τον νεκρό στα κυνήγια του. Σήμερα, μπορούμε να δούμε τη Στήλη του Ιλισσού στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Το πιο περίτεχνο δείγμα ταφικού ανάγλυφου των κλασικών χρόνων, ίσως να είναι αυτό των Προκλή και Προκλείδη από τον Κεραμεικό. Εδώ την προσοχή μας κεντρίζει η χειρονομία της δεξιώσεως (η λεγόμενη σήμερα χειραψία) μεταξύ πατέρα και πολεμιστή γιου, με τη μητέρα να κοιτά θλιμμένη. Ο καλλιτέχνης επιλέγει να τους τοποθετήσει μέσα σε έναν ογκώδη ναΐσκο, με τους τρεις τους να εξέχουν από το βάθος, αλλά οι ματιές τους δεν συναντιούνται «ως ένδειξη της ανυπέρβλητης απόστασης που τους χωρίζει πλέον».
Αυτά ήταν μόνο τρία χαρακτηριστικά δείγματα των ταφικών αναγλύφων της κλασικής περιόδου, που φωτίζουν το αρχαιολογικό και ιστορικό παρελθόν. Ωστόσο, γύρω στο 317-307 π.Χ. εκδίδεται ένας νόμος για τον περιορισμό τους, έτσι ώστε να μην προβαίνουν σε ανούσιες επιδείξεις πλούτου, μειώνοντας την παραγωγή τους για λίγο τα επόμενα χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Πλάντζος, Δ. (2018), Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200-30 π.Χ., Εκδόσεις Κάπον.
- Boardman, J. (2002), Ελληνική Πλαστική, Κλασσική Περίοδος, Εκδόσεις Καρδαμίτσα.
- Τα επιτύμβια και τα αναθηματικά ανάγλυφα από την Αττική, greek-language.gr, Διαθέσιμο εδώ
