Του Παναγιώτη Σταθόπουλου,
Ο βασικός ρόλος του ανοσοποιητικού συστήματος είναι η προφύλαξη από μικροοργανισμούς-εισβολείς που προκαλούν λοιμώξεις. Τι γίνεται, όμως, με τους ενδογενείς βλαπτικούς παράγοντες, όπως είναι τα καρκινικά κύτταρα; Τα καρκινικά κύτταρα μπορεί να μην είναι λοιμογόνα, είναι, όμως, βλαβερά για τον οργανισμό, εφόσον λειτουργούν ανεξέλεγκτα και εις βάρος του οργανισμού. Το ανοσοποιητικό σύστημα βρίσκει τον τρόπο και διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στον έλεγχο και την προφύλαξη από τον καρκίνο και την ανάπτυξή του και είναι δυνατόν να επιστρατευτεί για τη θεραπεία του.
Ως γνωστόν, η δράση του ανοσοποιητικού συστήματος διέπεται από μια βασική αρχή: την αναγνώριση αντιγόνων και την εξουδετέρωσή τους. Τα αντιγόνα είναι μόρια ή δομές που υπάρχουν στην επιφάνεια μικροοργανισμών, αλλά και στην επιφάνεια των κυττάρων του οργανισμού. Στα αντιγόνα του οργανισμού, το ανοσοποιητικό σύστημα εμφανίζει «ανοχή». Τα καρκινικά κύτταρα προέρχονται από κύτταρα του οργανισμού που έχουν υποστεί «κακοήθη εξαλλαγή», μια διαδικασία όπου φυσιολογικά κύτταρα υπόκεινται σε αλλοιώσεις και αναπαράγονται εκτός ελέγχου. Στην ουσία, τα καρκινικά κύτταρα αποτελούν παραλλαγή του εαυτού, οπότε αναμένεται ανοχή. Η κακοήθης εξαλλαγή, όμως, είναι συχνά συνέπεια μετάλλαξης του DNA που οδηγεί σε έκφραση διαφορετικών πρωτεϊνών-αντιγόνων στην επιφάνεια των όγκων, οδηγώντας σε ανοσιακές αποκρίσεις έναντι του όγκου.
Η ανοσολογική απόκριση εναντίον όγκων τεκμηριώνεται από ορισμένες παρατηρήσεις. Ιστολογικά, συχνά παρατηρείται διήθηση των όγκων από κύτταρα του ανοσοποιητικού που περικυκλώνουν τον όγκο. Ταυτόχρονα, λεμφαδένες κοντά στον όγκο διογκώνονται, χωρίς απαραίτητα να περιέχουν καρκινικά κύτταρα. Μια τέτοια κατάσταση σχετίζεται με καλύτερη πρόγνωση. Μια άλλη παρατήρηση είναι ότι άτομα με ανοσοανεπάρκεια, είτε συγγενή είτε επίκτητη, είτε λόγω φαρμάκων, εμφανίζουν αυξημένη προδιάθεση για μερικούς τύπους καρκίνου. Τέλος, θεραπευτικοί χειρισμοί σε κύτταρα και υποδοχείς του ανοσοποιητικού συστήματος σε ασθενείς με καρκίνο οδηγούν σε υποχώρησή του.
H αλληλεπίδραση του ανοσοποιητικού με τα καρκινικά κύτταρα διακρίνεται σε τρεις φάσεις: στην εξουδετέρωση, στην εξισορρόπηση συνύπαρξης καρκινικών με κύτταρα του ανοσοποιητικού και στη διαφυγή από την ανοσολογική επιτήρηση. Το βασικότερο ερώτημα είναι το πώς διαφεύγουν τα καρκινικά κύτταρα από την ανοσολογική επιτήρηση. Σημαντικό εμπόδιο είναι η παράκαμψη της βασικής αρχής της αναγνώρισης και της εξουδετέρωσης αντιγόνων από το ανοσοποιητικό. Τα καρκινικά κύτταρα εκφράζουν λιγότερο ή εκφράζουν ελαττωματικά τα αντιγόνα τους. Επίσης, παράγοντες καταστολής παρεμποδίζουν την ωρίμανση των κυττάρων του ανοσοποιητικού εναντίον των όγκων, ενώ μπορεί να υπάρχουν και ανοσοκατασταλτικά κύτταρα που περιορίζουν την ανοσιακή απόκριση. Τέλος, δεν απελευθερώνονται παράγοντες διέγερσης, όπως κάποιες κυτταροκίνες, σημαντικές για τη λειτουργική ωρίμανση της αντινεοπλασματικής δράσης των ανοσιακών κυττάρων. Το αποτέλεσμα αυτών είναι η αποτυχία της ανοσολογικής απόκρισης να ελέγξει την ανάπτυξη του όγκου.
Εφόσον είναι ξεκάθαρη η αλληλεπίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος με τον καρκίνο, τίθενται κάποιοι διαγνωστικοί και θεραπευτικοί στόχοι. Όσον αφορά στη διαγνωστική, υπάρχουν αντιγόνα που είναι χρήσιμα στην ταυτοποίηση συμπαγών όγκων. Τέτοια είναι τα ογκοεμβρυικά αντιγόνα, που φυσιολογικά εκφράζονται σε αναπτυσσόμενους εμβρυικούς ιστούς. Η άρση της καταστολής των γονιδίων των όγκων οδηγεί σε έκφραση τέτοιων αντιγόνων. Το καρκινοεμβρυικό αντιγόνο φυσιολογικά εκφράζεται στο πάγκρεας, στο ήπαρ και στο έντερο στα δύο πρώτα τρίμηνα της κύησης. Όταν, όμως, υπάρχει καρκίνος στο πάγκρεας, στο έντερο ή στον μαστό, έχει παρατηρηθεί ότι αυξάνεται η συγκέντρωσή του στο αίμα. Η α-φετοπρωτεΐνη είναι ένα ακόμα παράδειγμα ενός δείκτη του ηπατοκυτταρικού καρκίνου ή όγκων σπερματικών κυττάρων. Και στις δύο περιπτώσεις η παρακολούθηση των δύο αντιγόνων δίνει συμπεράσματα για την επιτυχία της θεραπείας και την ανάπτυξη μεταστάσεων. Είναι απαραίτητο, όμως, να ξεκαθαριστεί ότι οι παρουσία τους δεν είναι διαγνωστική, αποκλειστικά, του καρκίνου, καθώς αυξάνονται και σε παθήσεις όπως οι χρόνιες φλεγμονώδεις παθήσεις του εντέρου και του ήπατος.
Όσον αφορά στη θεραπευτική, η ανάπτυξη της ανοσοθεραπείας κρίνεται εξαιρετικά σημαντική και είναι το μέλλον της θεραπευτικής του καρκίνου, λόγω της εξαιρετικής ειδικότητάς της για καρκινικά κύτταρα. Τα περισσότερα πρωτόκολλα για γενικευμένους καρκίνους που δεν μπορούν να αφαιρεθούν χειρουργικά, στηρίζονται στη χημειοθεραπεία και στην ακτινοθεραπεία που και καταστρέφουν φυσιολογικούς ιστούς και έχουν σοβαρή τοξικότητα. Η ειδική ανοσία εναντίον των όγκων δίνει την ελπίδα ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να εξαλείψει όγκους, χωρίς να προκαλεί περιφερειακές βλάβες στον ασθενή. Οι βασικές στρατηγικές είναι δύο: η παθητική ανοσοθεραπεία και η διέγερση των αντικαρκινικών ανοσοαποκρίσεων. Στην πρώτη, χορηγούνται αντισώματα εναντίον καρκινικών αντιγόνων ή κύτταρα του ανοσοποιητικού απομονώνονται, καλλιεργούνται και τροποποιούνται για να αναγνωρίζουν καρκινικά κύτταρα και επανεισάγονται στον ασθενή. Στη δεύτερη, η ανοσοαπόκριση του ασθενή προάγεται είτε μέσω εμβολιασμού με καρκινικά αντιγόνα είτε μπλοκάροντας τους ανασταλτικούς μηχανισμούς που καταστέλλουν την αντικαρκινική ανοσία.
Η παρατήρηση της αλληλεπίδρασης του ανοσοποιητικού συστήματος με τον καρκίνο καθιστά το ανοσοποιητικό σύστημα κομβικής σημασίας παράγοντα στην ανάπτυξη θεραπειών του καρκίνου. Η εξέλιξη της επιστήμης της ανοσολογίας και η μελέτη αυτής της αλληλεπίδρασης είναι το μέλλον της ογκολογίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μπούρα Παναγιώτα, Ανοσολογία: Βασικές αρχές και κλινική προσέγγιση, University Studio Press, 2019
- Abbas K. Abul, Lichtman H. Andrew, Pillai Shiv, Βασική Ανοσολογία, Broken Hill, 2018
