Της Βικτώριας Βενιού,
Ο κλάδος της πνευματικής ιδιοκτησίας ασχολείται με το δικαίωμα που απονέμει η έννομη τάξη στον δημιουργό πάνω στο έργο του. Αντικείμενο, λοιπόν, της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το έργο, η έννοια του οποίου οφείλει να εξειδικευτεί περαιτέρω μέσω της ενδελεχούς εξέτασης των προϋποθέσεων που πρέπει να πληρούνται σωρευτικώς, για να μπορεί να προστατευτεί το τελευταίο με τις διατάξεις του Νόμου 2121/1993 για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.
Αρχικά, το έργο πρέπει να αποτελεί κατά την κρατούσα άποψη ανθρώπινο δημιούργημα, δηλαδή προϊόν ανθρώπινης ενέργειας. Για τον λόγο αυτόν, δεν αρκεί σύμπτωση ή ενέργεια ζώων που οδηγούν στη «δημιουργία έργου». Αντίθετα, σύμφωνα με τη θεωρία της «παρουσίασης», ανθρώπινο δημιούργημα αποτελεί ακόμη και ανθρώπινη παρουσίαση τυχαίου υλικού που υφίσταται ήδη πριν από οποιαδήποτε επεξεργασία του από τον άνθρωπο.
Ακόμη, εξετάζεται εάν το έργο διαθέτει «πνευματικότητα». Αυτό σημαίνει πως το έργο δεν είναι απαραίτητο να μπορεί να αξιοποιηθεί πρακτικά μεταγενέστερα. Βέβαια, εάν κάποιο έργο έχει σχεδιαστεί προκειμένου να εξυπηρετήσει μετέπειτα κάποιον ορισμένο σκοπό, δεν το αποκλείει από την προστασία βάσει των διατάξεων της πνευματικής ιδιοκτησίας, υπό την προϋπόθεση, όμως, ότι διαθέτει ένα ικανό καλλιτεχνικό ύψος. Ωστόσο, εάν ικανοποιεί αποκλειστικά και μόνο κάποιον σκοπό, χωρίς να διαθέτει κάποια πρωτοτυπία, αλλά αποτελεί ένα τεχνικό μέσο, τότε δεν μπορεί να θεωρηθεί πνευματικό έργο.
Συνάμα, προστατευόμενο θεωρείται το έργο που είναι αισθητό εμπειρικό. Οφείλει, δηλαδή, να γίνεται αντιληπτό με βάση τις αισθήσεις. Πρέπει να γίνει κατανοητό πως η προϋπόθεση αυτή δεν σχετίζεται με τη σταθερή ενσωμάτωση του έργου σε έναν υλικό φορέα. Εξάλλου, όπως ορίζει και το άρθρο 2 του νόμου 2121/1993: «Ως έργο νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή, ιδίως τα γραπτά ή προφορικά κείμενα…», δηλαδή προστατεύεται ακόμη και η φευγαλέα ενσωμάτωση του έργου.
Η δυσχερέστερη προς απόδειξη προϋπόθεση αποτελεί εκείνη της πρωτοτυπίας που οφείλει να διέπει ένα έργο. Η δυσκολία έγκειται στη φύση της ως ένα ποιοτικό γνώρισμα και όχι αντικειμενικά διαγνώσιμο ή ποσοτικά διαπιστώσιμο μέγεθος. Περιγραφικά θα μπορούσε να οριστεί ως «η προσωπική σφραγίδα του δημιουργού». Στον κλάδο της πνευματικής ιδιοκτησίας έχουν υποστηριχτεί τρεις απόψεις ως προς τα κριτήρια που θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν ένα έργο πρωτότυπο. Κατά την κρατούσα γνώμη, αρκεί το έργο να παρουσιάζει ένα ελάχιστο αναγκαίο δημιουργικό ύψος, το οποίο καθορίζεται με κινητά υποκριτήρια ανάλογα με το είδος της δημιουργίας και κατά τις εκάστοτε αντιλήψεις, προσδίδοντας στην άποψη αυτή μια μεγάλη αξιολογική φόρτιση. Προς εξισορρόπηση της υποκειμενικής άποψης του δημιουργικού ύψους, προτείνεται η γνώμη της στατιστικής μοναδικότητας που θέτει ως κριτήριο το εάν κάποιος άλλος δημιουργός θα μπορούσε να προβεί στη συγκεκριμένη δημιουργία από παρόμοιες συνθήκες και στόχους. Εάν η απάντηση είναι καταφατική, τότε το έργο δεν θεωρείται πρωτότυπο. Τέλος, βάσει της άποψης της προσωπικής εργασίας, το έργο οφείλει να μην είναι απλώς μια αντιγραφή, αλλά να είναι προϊόν της εργασίας του δημιουργού. Η τελευταία αυτή, ενδεχομένως απλοϊκή, γνώμη δεν απαλλάσσει τον δικαιούχο από την ανάγκη να επικαλεστεί και τα κριτήρια του δημιουργικού ύψους και της στατιστικής μοναδικότητας για να πραστατεύσει το έργο του.
Αντιθέτως, το οικονομικό κόστος που δαπανήθηκε για τη δημιουργία του έργου ή η προσωπική εργασία του δημιουργού είναι καταρχάς αδιάφοροι παράγοντες, με εξαίρεση του δικαιώματος του κατασκευαστή βάσεως δεδομένων, που εκεί απαιτείται περαιτέρω η συνδρομή του ενός ή του άλλου κριτηρίου. Αντίστοιχα, ο παράνομος ή μη χαρακτήρας του έργου δεν συνεπάγεται την έλλειψη προστασίας του βάσει των διατάξεων της πνευματικής ιδιοκτησίας, αλλά ο δημιουργός περιορίζεται ως προς την άσκηση των εξουσιών εκμετάλλευσης του έργου του.
Τέλος, η πρώτη παράγραφος του άρθρου 2 του νόμου 2121/1993 αναφέρει ενδεικτικά μια σειρά από πνευματικά έργα που προστατεύονται, εφόσον πληρούν σωρευτικά και τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις: «1. Ως έργο νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης, που εκφράζεται με οποιαδήποτε μορφή, ιδίως τα γραπτά ή προφορικά κείμενα, οι μουσικές συνθέσεις, με κείμενο ή χωρίς, τα θεατρικά έργα, με μουσική ή χωρίς, οι χορογραφίες και οι παντομίμες, τα οπτικοακουστικά έργα, τα έργα των εικαστικών τεχνών, στα οποία περιλαμβάνονται τα σχέδια, τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, τα χαρακτικά έργα και οι λιθογραφίες, τα αρχιτεκτονικά έργα, οι φωτογραφίες, τα έργα των εφαρμοσμένων τεχνών, οι εικονογραφήσεις, οι χάρτες, τα τρισδιάστατα έργα που αναφέρονται στη γεωγραφία, την τοπογραφία, την αρχιτεκτονική ή την επιστήμη». Από την άλλη, στην πέμπτη παράγραφο του ίδιου άρθρου παρατίθεται ένας αρνητικός κατάλογος, βάσει του οποίου εξαιρούνται τα πολιτειακά έγγραφα, οι εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης, τα απλά γεγονότα και οι ειδήσεις από το πλέγμα προστασίας των διατάξεων της πνευματικής ιδιοκτησίας, ακόμη και αν πληρούν τα παραπάνω κριτήρια.
Επομένως, τα κριτήρια του ανθρώπινου δημιουργήματος, της πνευματικότητας, του εμπειρικώς αισθητού και της πρωτοτυπίας, σε συνδυασμό με τον θετικό και αρνητικό κατάλογο που παρατίθενται στον νόμο 2121/1993, αποτελούν τα θεμέλια για τον καθορισμό του έργου που μπορεί να περιβληθεί την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωνσταντίνος Ν. Χριστοδούλου, Δίκαιο Πνευματική Ιδιοκτησίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2018
