Του Μάριου Δόγκα,
Το μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη Καπετάν Μιχάλης: Ελευθερία ή Θάνατος αποτελεί έργο της ωριμότητας του συγγραφέα, το οποίο ανήκει στα επτά σημαντικά μυθιστορήματα που τον κατέστησαν γνωστό τόσο στην Ελλάδα όσο και παγκοσμίως. Το συγκεκριμένο έργο πλάθεται από τον συγγραφέα επί 20 περίπου χρόνια και σε αυτό εμπεριέχονται, επί της ουσίας, διάφορες μυθιστορηματικές προσπάθειές του, τόσο στα ελληνικά όσο και στα γαλλικά. Το μυθιστόρημα γράφεται το 1950 και δημοσιεύεται πρώτη φορά το 1953, από τις εκδόσεις Μαυρίδη, ενώ ο υπότιτλος «Ελευθερία ή Θάνατος», καθώς και ο πρόλογος προστίθενται στην έκδοση του 1955, από τις εκδόσεις Δίφρος. Ο Καπετάν Μιχάλης αποτελεί ένα από τα περισσότερο μεταφρασμένα έργα του κρητικού συγγραφέα, καθώς και ένα από τα πιο επιδραστικά στις υπόλοιπες τέχνες. Ορισμένοι χαρακτηρίζουν το έργο ως «ιστορικό μυθιστόρημα», ωστόσο, προτιμότερος είναι ο χαρακτηρισμός «ηθογραφική μυθιστορία με επικά στοιχεία».
Η υπόθεση του μυθιστορήματος εκτυλίσσεται κατά τη διάρκεια της κρητικής επανάστασης του 1889 και πρωταγωνιστής είναι ο Καπετάν Μιχάλης, ένας περήφανος πολεμιστής, αφοσιωμένος στον κρητικό αγώνα, ο οποίος φέρει στοιχεία του χαρακτήρα του πατέρα του Καζαντζάκη. Ο Καπετάν Μιχάλης ερωτεύεται την Εμινέ, τη γυναίκα του φίλου του, Νουρήμπεη. Ο τελευταίος εμπλέκεται σε μια μονομαχία με τον Μανούσακα, με σκοπό να εκδικηθεί για τον θάνατο του πατέρα του και, παρότι νικάει, τραυματίζεται σοβαρά στα γεννητικά όργανα. Υποφέροντας από τα βαριά τραύματα και την περιφρόνηση της Εμινέ, ο Νουρήμπεης πεθαίνει. Το γεγονός αυτό προκαλεί αναταραχές, οι οποίες ακολουθούνται από σφαγές εκ μέρους των Τούρκων και καταλήγουν στο ξέσπασμα της επανάστασης.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ οι Κρητικοί βρίσκονται πολιορκημένοι σε ένα μοναστήρι, ο Καπετάν Μιχάλης οργανώνει την απαγωγή της Εμινέ, η οποία ετοιμάζεται να παντρευτεί. Στην πιο κρίσιμη στιγμή της μάχης, ο Καπετάν Μιχάλης αποφασίζει να φύγει και να πάει να σκοτώσει την Εμινέ, καθώς τη θεωρεί υπεύθυνη για όλα τα προβλήματά τους. Τελικά, εμφανίζεται ο Κοσμάς, ο ανιψιός του Καπετάν Μιχάλη και τους ανακοινώνει την απόφαση για συνθηκολόγηση. Όλοι οι καπεταναίοι παραδίδουν τα όπλα, εκτός από τον Καπετάν Μιχάλη. Η απέλπιδα προσπάθεια του Κοσμά να τον πείσει βρίσκει, εν τέλει, και τους δύο να πολεμούν και να πεθαίνουν για την ελευθερία.
Το έργο Καπετάν Μιχάλης είναι ένα εκτενές βιβλίο, το οποίο δομικά παρουσιάζει έντονα επικά χαρακτηριστικά, καθώς αποτελείται κυρίως από παρατακτική εξιστόρηση ηρωικών γεγονότων και επεισοδίων. Οι κύριοι χαρακτήρες εμπλουτίζονται με επικά στοιχεία, αλλά δεν χάνουν τον ανθρώπινο χαρακτήρα και τις αδυναμίες τους. Αφηγηματικά, ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί έναν συνδυασμό μηδενικής και εσωτερικής εστίασης, αναλόγως με το πρόσωπο που ομιλεί, σπάζοντας, έτσι, τη μονοτονία της τριτοπρόσωπης αφήγησης. Το ύφος του κειμένου είναι ανάλογο του περιεχομένου, με ένα ηρωικό και επικό τόνο, χωρίς, ωστόσο, να χάνει την αρτιότητα και την καθαρότητά του. Γλωσσικά, ο Καζαντζάκης κινείται εντός των δικών του ορίων, χρησιμοποιώντας αυτήν την πλούσια δημοτική την οποία μπολιάζει με κρητικούς, κυρίως, ιδιωματισμούς και δημιουργικούς νεολογισμούς, με σκοπό να αποτυπώσει τις επικές αλλά και τις φιλοσοφικές εκφάνσεις του έργου.
Το ιδεολογικό υπόβαθρο του Καπετάν Μιχάλη είναι διαχρονικό, καθώς πρόκειται για την κραυγή, τον αγώνα του ανθρώπου για ελευθερία. Ο Καπετάν Μιχάλης πραγματώνει τον ήρωα που αγωνίζεται διαρκώς, χωρίς καμία ελπίδα και κανέναν φόβο για την ελευθερία. Μέσα από ένα σύνολο δυϊκών αντιθέσεων, με ορισμένες φορές μανιχαϊστικό τόνο (Καπετάν Μιχάλης- Νουρήμπεης, καλό-κακό, Κρητικός-Τούρκος, αγωνιστής-κατακτητής), αναδεικνύεται και πάλι ο ηρωικός μηδενισμός, που εκφράζεται με την αγωνία του Καπετάν Μιχάλη να δώσει τον μεγάλο αγώνα για την πατρίδα, χωρίς να αναμένει κάποια ανταμοιβή ή να ενδιαφέρεται για το αν θα ζήσει ή θα πεθάνει. Σε όλη την έκταση του έργου γίνεται αναφορά σε ιδιαίτερα σημαντικές έννοιες, όπως η ελευθερία, ο αγώνας η πατρίδα, ενώ στο τέλος έρχεται το μεγάλο αιώνιο δίλλημα που ηρωοποιεί τον Καπετάν Μιχάλη και εκφράζει στην πράξη των αγώνα μέχρι τέλους, που δεν είναι άλλο από τον υπότιτλο: Ελευθερία ή Θάνατος.
Η αισθητική λειτουργία του Καπετάν Μιχάλη είναι πλήρως ικανοποιητική, καθώς οι ιδέες που πραγματεύεται το κείμενο αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την οπτική γωνία που παρουσιάζονται και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του βιβλίου είναι άρτια. Προσωπικά θεωρώ πως τα επτά γνωστά μυθιστορήματα του Καζαντζάκη αποτελούν έργα με νοήματα διαχρονικά και παγκόσμια και αποτελούν δείγμα υψηλής λογοτεχνικής δεινότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Καζαντζάκης, Ν., Καπετάν Μιχάλης: Ελευθερία ή Θάνατος; , Αθήνα, 1953, ΕΘΝΟΣ Α.Ε.
- Κουτσογεωργόπουλος, Γ., Τα νιτσεϊκά στοιχεία στα μυθιστορήματα «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» και «Ο Καπετάν Μιχάλης» του Νίκου Καζαντζάκη, (αδημοσίευτη διπλωματική εργασία), Θεσσαλονίκη, 2017
