Του Δημήτρη Βασιλειάδη,
Στη σύγχρονη εποχή, η κοινωνία μας διακατέχεται από την τάση να θεωρεί τους, προ χιλιάδων ετών, κατοίκους του ελλαδικού χώρου ως κάτι το διαφορετικό. Είναι, πολλές φορές, δύσκολο να αποδεχτεί και να κατανοήσει το γεγονός ότι σε πλήθος ενεργειών, τόσο της καθημερινότητας ενός ανθρώπου όσο και σε διοικητικό επίπεδο, ο τρόπος δράσης παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με το σήμερα. Η αρχαία Αθήνα, με την πληθώρα πληροφοριών που μας έχει «κληροδοτήσει», μπορεί να αποτελέσει σημαντικό «βοηθό» στην υποστήριξη της άνωθεν διαπίστωσης.
Κομβικό ρόλο στην οικονομία της πόλης των Αθηνών, για εκατοντάδες χρόνια, διαδραμάτισαν τα λαυρεωτικά μεταλλεία. Όπως είναι φυσικό, οι πληροφορίες, για έναν τόσο σημαντικό παράγοντα στην ανάπτυξη της φημισμένης αρχαιοελληνικής πόλης, θα μας προσφέρουν μία σφαιρική ενημέρωση. Στις κάτωθεν σειρές, λοιπόν, θα γίνει μία προσπάθεια εντοπισμού ομοιοτήτων και διαφορών της μεταλλευτικής δραστηριότητας του σήμερα, με την αντίστοιχη της αρχαίας Αθήνας. Στο πλαίσιο αυτό θα αναλυθεί η λειτουργία των μεταλλείων, οι τρόποι εκμετάλλευσης αυτών, καθώς και η σημασία τους για την οικονομική και στρατιωτική ζωή της πόλης.
Όπως προαναφέρθηκε, τα μεταλλεία βρίσκονταν στην περιοχή του Λαυρίου, δηλαδή στη νοτιοανατολική Αττική. Η εκμετάλλευση του χώρου είχε αρχίσει αρκετούς αιώνες, πριν την πολυεπίπεδη ακμή της πόλης των Αθηνών. Αυτές εντάθηκαν κατά τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. κι έφτασαν στην κορύφωση της εξορυκτικής δραστηριότητας, κατά την περίοδο του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Η οργάνωση της εξορυκτικής διαδικασίας είναι αρκετά εντυπωσιακή. Ειδικότερα, το κάθε μεταλλείο έφερε το δικό του όνομα, προκειμένου να αποφεύγεται η οποιαδήποτε σύγχυση. Το σύνολο των μεταλλείων ήταν ιδιοκτησία του αθηναϊκού κράτους. Ωστόσο, η εκμετάλλευσή τους δεν γινόταν από τους κρατικούς φορείς. Αντιθέτως, πραγματοποιούνταν η εκχώρηση των ορυχείων σε ιδιώτες για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Η περίοδος εκμετάλλευσης δεν ήταν ίδια για το σύνολο των μεταλλείων. Σε περίπτωση που σε κάποιο από αυτά εγκαινιαζόταν η έναρξη των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων για πρώτη φορά, το χρονικό διάστημα παραχώρησης επεκτεινόταν. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι διαδικασίες που συναντούμε στο σύγχρονο επιχειρηματικό κόσμο είχαν ξεκινήσει να εφαρμόζονται ήδη πολλούς αιώνες πρωτύτερα.
Άλλος ένας κοινός παρονομαστής, σε σχέση με τον σύγχρονο κόσμο, μπορεί να θεωρηθεί το εργασιακό περιβάλλον εντός των ορυχείων. Ειδικότερα, οι δύσκολες συνθήκες εργασίας που αντιμετωπίζουν οι μεταλλωρύχοι ήταν ακόμη δυσκολότερες κατά την αρχαιότητα. Άλλωστε, αυτός ήταν και ο λόγος για τον οποίο επιλέγονταν κυρίως, δούλοι σε αυτή την εργασία. Μη διαθέτοντας τα σημερινά μέσα προστασίας, δεν υπήρξαν λίγες οι φορές που οι δούλοι πλήρωναν με τη ζωή τους την εργασία στον οικονομικό «πνεύμονα» της Αθήνας.
Ποια ήταν, όμως, η διαδικασία εξαγωγής του μεταλλεύματος και με ποιο τρόπο ήταν διαμορφωμένες οι εγκαταστάσεις; Ξεκινώντας από το εσωτερικό του ορυχείου, όπως είναι φυσικό, οι σήραγγες έπρεπε να στηρίζονται, προκειμένου να αποφευχθούν οι καταρρεύσεις του εδάφους. Η λύση φαίνεται να βρέθηκε στο πλήθος των ξύλινων στηριγμάτων, που εντοπίστηκαν αιώνες αργότερα.
Μετά την απόσπαση του υλικού από τα μεταλλεία η διαδικασία συνεχιζόταν επίγεια, στα λεγόμενα «πλυντήρια». Τα «πλυντήρια» ήταν εγκαταστάσεις κυκλικού σχήματος, η κατασκευή των οποίων αποσκοπούσε στον καθαρισμό του μεταλλεύματος και την απομάκρυνση των υπόλοιπων υλικών από αυτό. Βασικό στοιχείο για τη λειτουργία των «πλυντηρίων» αποτελούσε το νερό. Καθώς όμως η περιοχή ήταν άνυδρη, η μεταφορά μεγάλων ποσοτήτων νερού κρινόταν απαραίτητη. Για την αποθήκευση του νερού κατασκευάστηκαν δεξαμενές, κάτι το οποίο αποτελεί ακόμα μία απόδειξη της αθηναϊκής θέλησης για εκμετάλλευση της περιοχής.
Το πλήθος μεταλλείων που υπήρχε απαιτούσε και μεγάλο αριθμό εργατικού δυναμικού. Όπως είναι φυσικό, οι δούλοι και οι επιστάτες αυτών διέμεναν σε περιοχές που βρίσκονταν κοντά στα ορυχεία, συγκροτώντας τις δικές τους κοινωνίες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Θορικός. Πρόκειται για μία οικιστική ζώνη αποτελούμενη από μικρές οικίες, κατάλληλες για τη φιλοξενία των μεταλλωρύχων. Στην περιοχή είχε κατασκευαστεί ένας ναός αφιερωμένος στην Υγεία, στοιχείο που αποδεικνύει και αυτό με τη σειρά του τις άθλιες συνθήκες εργασίας και τα προβλήματα υγείας που προκαλούνταν.
Από αυτή την περιοχή δεν γίνεται να μη λάβει χώρα μία ιδιαίτερη αναφορά στο θέατρο του Θορικού. Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα σωζόμενα θέατρα, το οποίο έφτασε να φιλοξενεί μέχρι και 4.000 θεατές. Χαρακτηριστικό της δραστηριότητας, που επικρατούσε στην περιοχή, είναι ότι δίπλα από το θέατρο υπήρχε ένα «πλυντήριο».
Όπως έχει γίνει αντιληπτό, τα λαυρεωτικά μεταλλεία ήταν κομβικής σημασίας για τη λειτουργία του αθηναϊκού κράτους. Ένας από τους καθοριστικούς τομείς συμβολής των μεταλλείων υπήρξε ο στρατιωτικός. Τα ορυχεία του Λαυρίου υπήρξαν ο βασικός «χρηματοδότης» της ναυτικής ενίσχυσης της Αθήνας, με το σχηματισμό του ισχυρού πολεμικού στόλου που θα κυριαρχούσε τις επόμενες δεκαετίες. Είναι γνωστή η επιμονή που έδειξε ο Θεμιστοκλής στη δια θαλάσσης αντιμετώπιση της δεύτερης περσικής εισβολής, επιμονή για την οποία δικαιώθηκε.
Μετά την επιτυχή αντιμετώπιση του περσικού κινδύνου και την ολοένα και αυξανόμενη αθηναϊκή δύναμη, τα μεταλλεία δεν έχασαν τη σπουδαιότητά τους. Μάλιστα, στα ταραγμένα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου η Αθήνα, βλέποντας τους Λακεδαιμονίους να απειλούν τη θαλάσσια κυριαρχία τους, προχώρησε στην οχύρωση της περιοχής που βρίσκονταν τα μεταλλεία. Συγκεκριμένα, αντιλαμβανόμενη τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι «στυλοβάτες» της οικονομία της, προχώρησε στην κατασκευή φρουρίων. Οι μεταλλευτικές δραστηριότητες συνεχίστηκαν μέχρι την άφιξη των Ρωμαίων, οπότε και διακόπηκαν.
Αυτή ήταν μία συνοπτική παρουσίαση των λαυρεωτικών μεταλλείων, τα οποία ήταν εκ των κορυφαίων στον αρχαίο κόσμο. Παρατηρώντας ότι διάφορα χαρακτηριστικά της εξορυκτικής δραστηριότητας μας είναι γνωστά στη σύγχρονη εποχή, οφείλουμε να αναθεωρήσουμε την άποψη περί απόλυτης διαφορετικότητας του σύγχρονου κόσμου έναντι του αρχαίου. Το Λαύριο έμελλε να αποτελέσει ξανά περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας αρκετούς αιώνες αργότερα, βρισκόμενο αυτή τη φορά στην επικράτεια του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Όπως στο παρελθόν έτσι και στα νεότερα χρόνια υπήρξε σημαντικός οικονομικός παράγοντας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα: Εκδ. Καρδαμίτσα
- Camp, M. John (2008), Οι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Αθήνα: Εκδ. Καρδαμίτσα
- Mixanitouxronou.gr, «Η ζωή με τα ποντίκια». Οι συνθήκες εργασίας στα μεταλλεία Λαυρίου, όταν τα αγόρασε ο αδίστακτος Ιταλός Σερπιέρι. Διαθέσιμο εδώ
