Της Σοφίας Πεχλιβανίδου,
Για τους περισσότερους ανθρώπους η λέξη «αναπηρία» είναι φορτισμένη συναισθηματικά με έναν τρόπο που προσιδιάζει σε πένθος, απώλεια, στεναχώρια —ορισμένες φορές και θυμό. Μου πήρε αρκετά χρόνια για να καταλάβω ότι τελικά η συναισθηματική φόρτιση για την αναπηρία δεν αφορά τους ίδιους τους ανάπηρους, αλλά όλους τους υπόλοιπους «δυνάμει» ανάπηρους, που θέλουμε να αυτοαποκαλούμαστε «υγιείς». Ανάπηροι υπήρχαν από καταβολής κόσμου, σε κάθε είδος κοινωνίας και ανθρώπινης δραστηριότητας, είτε είχαν γεννηθεί με αναπηρία οποιασδήποτε μορφής είτε η αναπηρία προέκυψε στην πορεία της ζωής τους από οποιαδήποτε αιτία. Ιστορικά, αν ανατρέξει κανείς σε μαρτυρίες ανθρώπων με αναπηρία για τον τρόπο με τον οποίο τους φερόταν ο περίγυρός τους, για τον κοινωνικό αποκλεισμό που υφίσταντο, καθώς θεωρούνταν ανήμποροι, άνθρωποι με ελλείμματα, «παιδιά ενός κατώτερου Θεού» (Ω Θεέ μου, είμαστε στ’ αλήθεια τόσο βαθιά κομπλεξικοί απέναντι σε οτιδήποτε δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και να ταυτιστούμε μαζί του!), θα διαπιστώσει πολύ εύκολα ότι το πρόβλημα δεν είναι η αναπηρία ως συνθήκη, αλλά ο τρόπος με τον οποίο την αντιμετωπίζει η κοινωνία εντός της οποίας ζουν οι ανάπηροι.
Ευτυχώς, με το πέρασμα του χρόνου, με πολύ μεγάλο αγώνα των ίδιων των αναπήρων, με πολλές διεκδικήσεις για τα αυτονόητα, έχει βελτιωθεί ως ένα σημείο το πλαίσιο εντός του οποίου καλούνται να ζήσουν αυτοί οι άνθρωποι. Ο δρόμος, ωστόσο, είναι μακρύς και απέχει ακόμα πολύ από την απενοχοποίηση της αναπηρίας, την πλήρη αποδοχή, την καθολική προσβασιμότητα των αναπήρων σε κάθε πεδίο δράσης. Και ο λόγος για τον οποίο δε γίνεται τόσο εύκολα η αλλαγή προς αυτήν την κατεύθυνση είναι γιατί, στην ουσία, δεν αποδεχόμαστε την αναπηρία με τους δικούς της όρους. Θέλουμε να τη φέρουμε στα μέτρα μας. Η αναπηρία κοστίζει, η βελτίωση της προσβασιμότητας για εκείνο το ποσοστό του πληθυσμού που είναι ανάπηρο κοστίζει, οπότε η εύκολη λύση ήταν για αιώνες —και είναι ακόμα— η απαξίωση του προβλήματος μεταθέτοντας την ευθύνη στον ίδιο τον ανάπηρο.
Έχουμε φτιάξει μια κοινωνία στην οποία ανάπηρος θεωρείται αυτός που «φαίνεται» ανάπηρος. Σε μια κοινωνία που συνεχώς διερωτάται τι παραπάνω θέλουν οι ανάπηροι. Είναι πράγματι παράξενο να διερωτώνται οι μη ανάπηροι τι άλλο θέλουν οι ανάπηροι, την ίδια στιγμή που η πλειοψηφία των αναπήρων δεν έχει πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεων, δε συμμετέχει ενεργά στη δόμηση νομικού πλαισίου για την αναπηρία. Θυμίζει λίγο τις συζητήσεις μεταξύ ανδρών που γίνονται για τα δικαιώματα των γυναικών, χωρίς να είναι οι γυναίκες παρούσες ή για τα δικαιώματα των μαύρων που καθορίζονται από τους λευκούς. Οξύμωρο; Αστείο; Εξόφθαλμη ειρωνεία απέναντι στο πρόβλημα; Αφήνω την απάντηση στη συνείδηση του καθενός.
Αυτού του είδους τους προβληματισμούς μού πυροδότησε, πριν από λίγες μέρες, η θεατρική παράσταση Οι άθικτοι, που ανεβαίνει στο θέατρο «Νέος Ακάδημος», στο κέντρο της Αθήνας. Πρόκειται για τη μεταφορά στη θεατρική σκηνή της πολυβραβευμένης γαλλικής ταινίας Les Intouchables, που προβλήθηκε στους κινηματογράφους το 2011 και αφορά την ιστορία του Philippe Pozzo di Borgo, ο οποίος κατέστη ανάπηρος στην πορεία της ζωής του, συγκεκριμένα τετραπληγικός, μετά από σοβαρό ατύχημα που είχε κάνοντας παραπέντε. Η ιστορία είναι αληθινή, βασισμένη στο βιβλίο του ίδιου του ήρωα, με τίτλο Δεύτερη Ανάσα, στο οποίο ο di Borgo περιγράφει τη δική του εμπειρία σχετικά με την αναπηρία και αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στον φροντιστή του, Abdel Yasmin Smernou, ο οποίος κάθε άλλο παρά σχετικός με την αναπηρία ήταν, προτού να γνωρίσει τον di Borgo.
Οι δύο ήρωες βρίσκουν ο ένας στον άλλο αυτό που χρειάζονται για να μάθουν να υπολογίζουν την ύπαρξη του διπλανού τους, έχοντας «περπατήσει για λίγο στα παπούτσια του». Σε μια κοινωνία που όλοι πασχίζουν να είναι άθικτοι, ο Philippe Pozzo di Borgo, τον οποίο εξαιρετικά ενσαρκώνει ο Αντώνης Καρυστινός, ανακαλύπτει ότι η αναπηρία δεν είναι μόνο πόνος, εσωστρέφεια, θεραπείες και φόβος, αλλά πολύ περισσότερο είναι εκτίμηση της ζωής, των εμπειριών που μπορεί κανείς να μοιραστεί με τους ανθρώπους που έχει στο πλάι του, στιγμές γέλιου, συγκίνησης, ακόμη και οργής και ξεσπάσματος που οδηγεί στην κάθαρση του πνεύματος. Για να τα ανακαλύψει όλα αυτά, χρειάστηκε να γνωρίσει έναν άλλο ανάπηρο, όχι, όμως, με την έννοια της αναπηρίας που έχουμε συνηθίσει να δίνουμε. Αυτή τη φορά, ο κοινωνικά ανάπηρος Abdel Yasmin Smernou, στον ρόλο του οποίου είναι ο εξαιρετικός Σπύρος Χατζηαγγελάκης, θα δείξει στον di Borgo την άλλη πλευρά, αυτήν της ανεμελιάς και της αισιοδοξίας, της τρέλας της στιγμής, της έντονης ζωής. Μοιραία η συνάντηση αυτών των δύο, αφού στάθηκε αφορμή για να μπει ο ένας στα παπούτσια του άλλου, να ζήσει ο ένας τη ζωή του άλλου, με αποτέλεσμα, αντί να λυπούνται για αυτά που δεν έχουν, να αναγνωρίζουν όσα έχουν και καταφέρνουν καθημερινά. Ο di Borgo μαθαίνει να είναι πιο ανθρώπινος, πιο προσιτός και απλός και ο Abdel Smernou μαθαίνει να διαβάζει, να εκφράζει όσα νιώθει, να μιλάει με τους ανθρώπους ουσιαστικά, να διαβάζει ακόμη και πίσω από τις λέξεις.
Αυτό που διατρανώνει η παράσταση είναι αυτό για το οποίο οι ανάπηροι μιλούν εδώ και χρόνια, χωρίς κάποιον να τους ακούει —ή, μάλλον, να παριστάνει πως δεν τους ακούει. Αποδεικνύει, λοιπόν, η παράσταση ότι η αναπηρία είναι κάτι «εκνευριστικά» καθημερινό, είναι δίπλα μας, είναι μέσα μας, έχει πολλές μορφές και πολλούς τρόπους να εκφραστεί προς κάθε άνθρωπο, σε οποιαδήποτε φάση της ζωής του. Σε έναν κόσμο που όλοι εμμονικά «πριμοδοτούν» τους «άθικτους», ο Philippe και ο Abdel βρίσκουν νόημα στην αναπηρία, ανακαλύπτουν την καλή τους πλευρά και, τελικά, αντιλαμβάνονται πως κανείς δεν παραμένει «άθικτος» όσο κι αν νομίζει ότι το καταφέρνει. Η αναπηρία δεν είναι πρόβλημα, είναι συνθήκη, μια διαφορετική συνθήκη που, αντί να ενοχλεί και να δημιουργεί προβλήματα και εμπόδια, υποδεικνύει νέους δρόμους σε φαινομενικά αδιέξοδα, διαφορετικό τρόπο σκέψης και συμπερίληψης κάθε ανθρώπου. Η αναπηρία για τον Philippe και τον Abdel καταλήγει να είναι προνόμιο, σε μια ζωή που φαινόταν να μην έχει νόημα, γίνεται το εφαλτήριο για την καλύτερη εκδοχή του καθενός ξεχωριστά. Η αλήθεια είναι ότι, αν μπορούσαμε να φερόμαστε πραγματικά ως «δυνάμει» ανάπηροι, θα βλέπαμε ότι η φαντασία της αναπηρίας, αντί να μας εμποδίζει να σκεφτούμε, μας ανοίγει ορίζοντες, μας προκαλεί και μας προσκαλεί να σκαρφιστούμε λύσεις που θα κάνουν τη ζωή όλων των ανθρώπων λειτουργική. Μαγικό; Δεν ξέρω. Το ζήτημα είναι να αντιμετωπίζεις κάθε σου εμπειρία ως περιπέτεια —ή, τουλάχιστον, αυτό δίδαξε ο Abdel στον Philippe— και να διαβάζεις τους ανθρώπους και τη συμπεριφορά τους, βάζοντας τον εαυτό σου στη θέση τους —αυτό δίδαξε με τη σειρά του ο Philippe στον Abdel.
Σκέφτομαι ότι μια δύσκολη χρονιά, που, εν πολλοίς, μας ανάγκασε να «αναπηροποιήσουμε» τις κοινωνικές μας συναναστροφές, που μας βύθισε στον φόβο και την αβεβαιότητα, έχει μόλις τελειώσει και αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από όλη την περιπέτεια που μας επεφύλασσε είναι ακριβώς αυτό: να φοράμε τα παπούτσια του άλλου. Οφείλουμε στον κόσμο που θέλουμε να φτιάξουμε να μπορούμε, έστω για λίγο, να αντιληφθούμε τη θέση του καθενός μας απέναντι στον άλλον, ανάπηρο ή μη. Έτσι κι αλλιώς, ανάπηροι είμαστε όλοι κατά έναν τρόπο. Δεν είναι η αναπηρία σπάνια, αντιθέτως, εμείς την εκλαμβάνουμε εσφαλμένα ως σπάνια, γιατί μανιωδώς προσπαθούμε να την απομακρύνουμε αντί να την «αγκαλιάσουμε». Το 2022, λοιπόν, με ό,τι κι αν φέρει στο διάβα του, ας είμαστε μαζί στην ιστορία, ας είμαστε ο ένας για τον άλλον, ας είμαστε στηρίγματα και κρίκοι στην αλυσίδα μιας δικαιότερης ζωής, προορισμένης για αναπήρους, όχι για «άθικτους». Τελικά, άθικτος δεν είναι κανείς από εμάς. Καλή χρονιά!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Οι Άθικτοι, Θέατρο Νέος Ακάδημος, neosakadimos.gr, διαθέσιμο εδώ.
