Του Γιώργου Μοσχόπουλου,
Το 1930, το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινότητας οικονομολόγων στρεφόταν γύρω από τη βαθιά ύφεση και τις υπεραισιόδοξες προβλέψεις του Κέυνς, ο οποίος αναφερόταν στο μέλλον, περιμένοντας έναν χρυσό αιώνα που θα ανέβαζε κατακόρυφα το επίπεδο ζωής μέχρι το 2030. Η αλήθεια είναι πως ακόμα και με τον πόλεμο που δημιούργησε τεράστια οικονομική ζημία παγκοσμίως, ο μεγάλος μακροοικονομολόγος δεν έπεσε κι έξω. Αν κοιτάξουμε τα 200, περίπου, χρόνια καπιταλισμού, δε θα δούμε μόνο διαδοχικές υφέσεις και επεκτάσεις, αλλά και μια ακανόνιστη, σταθερή ανοδική πορεία της επιχειρηματικής δραστηριότητας.
Το 1960 οι εργάτες είχαν τεχνολογία που τους καθιστούσε τρομακτικά πιο παραγωγικούς συγκριτικά με τους προκατόχους τους στα μετεμφυλιακά χρόνια. Οι απόψεις για τον καπιταλισμό είχαν συρρικνωθεί σε αυτές των προηγούμενων οικονομολόγων και δε υπήρχαν νέες άξιες να συγκεντρώσουν τα βλέμματα του ακαδημαϊκού χώρου. Την ρουτίνα της ύφεσης και των πολλαπλών θεωριών του Κευνς, θα διαταράξει ο Σουμπέτερ, αγορεύοντας στις αίθουσες του Χάρβαρντ για το καπιταλιστικό σύστημα.
Εν μέσω της τεράστιας ύφεσης, τα λόγια του θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακόμα και σήμερα εξαιρετικά επίκαιρα, αφού σε μία του διάλεξη ανέφερε, «Κύριοι, τσάμπα ανησυχείτε για την ύφεση, διότι οι κρίσεις είναι ένα κρύο ντουζ για τον καπιταλισμό». Για τον Σουμπέτερ, ο καπιταλισμός ήταν εγγενώς δυναμικός και προσανατολισμένος στην ανάπτυξη. Παρόλα αυτά στη κρίσιμη ερώτηση, του αν ο καπιταλισμός θα επιζήσει, ο ίδιος ήταν σίγουρος για την μακροπρόθεσμη κατάρρευση του.
Ποιος ήταν λοιπόν ο καπιταλισμός του Σουμπέτερ; O Αυστριακός οικονομολόγος έβλεπε το σύστημα χωρίς το συστατικό της συσσώρευσης κεφαλαίου, κάτι που εντόπιζαν οι Μαρξ, Σμιθ και Μιλ, αλλά σαν μια μηχανή, της οποίας η παραγωγική ροή είναι εντελώς στατική, κυκλική και που ποτέ δε μεταβάλλει ή επεκτείνει τη δημιουργία πλούτου. Διάφορα περίεργα συστατικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ενέχει αυτή η θεωρία. Τα βασικά εξ αυτών, είναι πως σε αυτή την αμετάβλητη ροή, ο ανταγωνισμός εξαλείφει όλα τα κέρδη που υπερβαίνουν την αξία της συμβολής του καθενός στη παραγωγή. Ο ανταγωνισμός, πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα στους εργοδότες θα οδηγούσε στη καταβολή της πλήρους αξίας του προϊόντος που παράγουν στους εργαζόμενους, ενώ οι ιδιοκτήτες γης θα εισπράττουν την πρόσοδο, την οποία συνεισφέρουν οι πόροι τους. Έκπληξη αποτελεί το γεγονός ότι κεφαλαιοκράτες θα αμείβονται με μισθό, σαν να κατέχουν απλά διευθυντικές θέσεις. Που να αποσκοπεί αυτή η πολύ παράξενη αντίληψη περί καπιταλισμού;
Θα μπορούσαμε να πούμε, μάλλον, στην προσπάθεια εξήγησης προέλευσης του κέρδους. Σύμφωνα με τον Σουμπέτερ, λοιπόν, τα κέρδη εμφανίζονται όταν η κυκλική ροή δεν κατορθώνει να ακολουθήσει τη συνηθισμένη της πορεία. Θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει αυτή τη θεωρία, με αυτή του Βέμπλεν, όπου έβλεπε το κέρδος να δημιουργείται όταν οι επιχειρηματίες σαμπόταραν τη λειτουργία της καλοκουρδισμένης μηχανής του καπιταλισμού. Και τι είναι αυτό που θα επιφέρει την ανωμαλία στην κυκλική ροή; Μα φυσικά το επιχειρηματικό δαιμόνιο, το οποίο θα βρει τρόπους να παράγει πανομοιότυπα αγαθά σε όλο και μικρότερο κόστος. Αυτή η καινοτομία αποδίδεται στους entrepreneurs, λέξη την οποία δανείστηκε ο ίδιος για να διαχωρίσει τους επιχειρηματίες από τους καινοτόμους. Αυτών οι ιδέες δημιουργούσαν το καπιταλιστικό κέρδος.
Συμπερασματικά, ο Σουμπέτερ στη δική του προσπάθεια να απεικονίσει το οικονομικό σύστημα, το βλέπει σαν ένα διάγραμμα κυκλικής ροής και οι τάσεις του παρουσιάζονται σαν περιόδους έλλειψης καινοτομίας. Όμως, το σημαντικότερο όλων είναι το πως προέβλεπε την κατάρρευση του. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο καπιταλισμός μπορεί να είναι οικονομική επιτυχία, αλλά δεν είναι κοινωνιολογική επιτυχία. Το σύστημα είναι περισσότερο ορθολογικό, παρά ρομαντικό. Βασίζεται σε κουστούμια, πίσω από τα οποία όμως, είναι γυμνός και ευάλωτος.
Κλείνοντας, απλώς παραθέτω μια από τις ομορφότερες απόψεις περί ανατροπής του συστήματος, με λόγια του ίδιου: «Ο καπιταλισμός δημιουργεί μια επικριτική νοοτροπία που, αφού καταστρέφει το ηθικό κύρος πλήθους άλλων θεσμών, τελικά στρέφεται ενάντια στους δικούς του θεσμούς. Ο αστός ανακαλύπτει προς μεγάλη του έκπληξη ότι η ορθολογιστική στάση δε σταματά τα διαπιστευτήρια βασιλέων και παπών, αλλά προχωρά σε επιθέσεις εναντίον της ατομικής ιδιοκτησίας και του όλου οικοδομήματος των αστικών αξιών».
Λόγια σπουδαία, σε μια εποχή που ψοφάει για επανάσταση, αλλά μάλλον δεν έχει βρει ακόμα τα σωστά αίτια και κίνητρα.
