Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Εισαγωγικά
Ο πλανήτης μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής του έχει γνωρίσει αρκετές πανδημίες, με κάποιες από αυτές να αλλάζουν ριζικά την ανθρώπινη ζωή. Και αν στην εποχή μας η τεχνολογία και η επιστήμη της ιατρικής έχουν βοηθήσει ώστε ο αντίκτυπος να είναι όσο το δυνατόν πιο μικρός, δε συνέβαινε το ίδιο και στην εποχή του Μεσαίωνα όπου ο κόσμος μετά την επιδημία δεν είχε καμία σχέση με αυτόν πριν. Μια από τις πιο μεγάλες επιδημίες ήταν ο λεγόμενος μαύρος θάνατος, η βουβωνική πανώλη, που χτύπησε την ανθρωπότητα το 1348. Ήταν μία από τις τρεις επιδημίες που ξέσπασαν το 1348. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Κίνα και από εκεί μεταφέρθηκε στη Γένουα μέσω ψύλλων. Μέχρι το καλοκαίρι είχε φτάσει σε όλη τη Γαλλία, τον χειμώνα έφτασε στην Αγγλία και στις Κάτω Χώρες και τέλος η εξάπλωση έφτασε σε όλη την Ευρώπη.
Η αρρώστια είχε δύο μορφές. Η πρώτη αφορούσε μόλυνση της βουβωνικής χώρας, αλλά ο άνθρωπος υπό προϋποθέσεις μπορούσε να ζήσει. Η δεύτερη, η πνευμονική πανώλη, ήταν η πιο θανατηφόρα και ο θάνατος ερχόταν πολύ σύντομα καθώς δεν υπήρχε τρόπος αντιμετώπισης. Η πνευμονική πανώλη μεταφερόταν κυρίως μέσω της ανθρώπινης επαφής και γι’ αυτό η μόλυνση με αυτόν τον τρόπο ήταν πιο συνηθισμένη και πιο επικίνδυνη. Στις περισσότερες περιοχές εξοντώθηκε το ένα τέταρτο του πληθυσμού. Φυσικά, οι πόλεις αντιμετώπισαν μεγαλύτερες δυσκολίες από την ύπαιθρο, καθώς εκεί ο ιός ήταν πιο εύκολο να μεταδοθεί. Ωστόσο, δε μπορούμε να μιλήσουμε με ποσοστά μόνο για τον μαύρο θάνατο, καθώς τα νούμερα για την απώλεια του πληθυσμού αφορούν διαδοχικές επιδημίες.
Παρ’ όλα αυτά, η πανώλη ήταν αυτή που έκανε τη μεγαλύτερη ζημιά. Σημαντικό είναι, επίσης, ότι η πανώλη χτύπησε σε μια εποχή κατά την οποία παρατηρείται μια γενικευμένη πρώτη του βιοτικού επιπέδου και μια αλλαγή του κλίματος που δημιουργεί και αυτή προβλήματα. Έτσι, ο πληθυσμός που ήταν από πριν εξαθλιωμένος, δε μπόρεσε να αντισταθεί στον νέο ιό. Αν και μετά από κάθε επιδημία παρουσιαζόταν αύξηση στις γεννήσεις, το επόμενο κύμα επιδημίας ερχόταν να καταστρέψει την προηγούμενη δημογραφική ανάπτυξη. Σημαντικές είναι και οι επιπτώσεις στον αγροτικό τομέα αλλά και στη ζωή των πόλεων.
Επιπτώσεις στον αγροτικό τομέα
Παρατηρήθηκε, λοιπόν, μια τάση εγκατάλειψης της γης της υπαίθρου και μεταφορά των ανθρώπων προς τις πόλεις. Εκεί προσπαθούσαν να απασχοληθούν ευκαιριακά σε κάποια εργασία. Η συσσώρευση, όμως, περισσότερου κόσμου στην πόλη οδήγησε και σε μεγαλύτερη αύξηση της πανδημίας στις περιοχές αυτές. Στη διάρκεια της πανδημίας, αρκετές πόλεις καταστράφηκαν εντελώς· όμως παρατηρούμε ότι το 1500 το ποσοστό του αστικού πληθυσμού ήταν μεγαλύτερο από αυτό του 1300, διότι η εσωτερική μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα υπήρξε πολύ μεγάλη.
Το πλήγμα, όμως, που υπέστη η ύπαιθρος δε σταματάει εδώ. Επειδή οι επιδημίες ξεσπούσαν συνήθως τους ζεστούς μήνες, δηλαδή τους μήνες κατά τους οποίους οι άνθρωποι ασχολούνται με τις εργασίες της γης, προέκυψε ανάγκη σιτηρών εφόσον η καλλιέργεια της γης μειώθηκε εντυπωσιακά. Αυτό οδήγησε με τη σειρά του στη θεαματική αύξηση των τιμών. Επίσης, καθώς οι εργάτες έφευγαν για τις πόλεις, οι ιδιοκτήτες γης έπρεπε να μισθώσουν νέους εργάτες σε πολύ υψηλές τιμές. Επειδή οι αγροί έμεναν ακαλλιέργητοι, τα ενοίκια και η τιμή της γης γίνονταν όλο και πιο μικρά. Από αυτές τις συνθήκες κάποιοι κατάφεραν να επωφεληθούν. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, μια αγορά γης για όσους είχαν τα διαθέσιμα χρήματα, κυρίως κάτοικοι των πόλεων που ήθελαν να επενδύσουν στη γη.
Κάποια στιγμή άρχισε να παρατηρείται το φαινόμενο της αύξησης της τιμής των σιτηρών κυρίως μέχρι το 1390, ενώ έπειτα με την προσπάθεια να διατηρηθούν οι τιμές σε σταθερό ύψος τα αποτελέσματα ήταν τα ακριβώς αντίθετα, καθώς εμφανίστηκε η κρίση υπερπαραγωγής και στη συνέχεια η εκ νέου μείωση των τιμών. Η μείωση αυτή χτύπησε κυρίως τους μεσαίους και αδύναμους καλλιεργητές με αποτέλεσμα αρκετοί από αυτούς να εγκαταλείψουν τη γη τους και να οδηγηθούν προς τις πόλεις. Μάλιστα, αυτή η πτώση των τιμών αν και κατέστρεψε την ύπαιθρο, ευνόησε τη ζωή των καταναλωτών στις πόλεις καθώς μπορούσαν να αγοράζουν τα είδη πρώτης ανάγκης σε πολύ πιο φθηνές τιμές. Η αδυναμία καλλιέργειας της γης έστρεψε μερικούς καλλιεργητές σε άλλου είδους δραστηριότητες. Έτσι, αρκετές από τις γαίες που δεν καλλιεργούνται γίνονται την εποχή αυτήν βοσκοτόπια, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι της υπαίθρου και της πόλης να τρέφονται σταδιακά με περισσότερο κρέας και γαλακτοκομικά.
Τέλος, πρέπει να τονίσουμε ότι η μείωση της γης που καλλιεργούνταν, είχε συνέπειες και στους ρυθμούς με τους οποίους ο πληθυσμός αυξανόταν. Έτσι, λοιπόν, το διάστημα αυτό δε μπόρεσε να παρατηρηθεί κάποια σημαντική αύξηση του πληθυσμού καθώς αυτός θα έπρεπε να τραφεί από τη γη, με την τελευταία όμως να εμφανίζεται όλο και πιο αδύναμη να θρέψει μεγάλο μέρος ανθρώπων.
Βιβλιογραφία
- Ιστορία της Μεσαιωνικής Ευρώπης – Από τον Μέγα Κωνσταντίνο στον Άγιο Λουδοβίκο, Davis R.H.C, 2011, σελίδες: 551-555.
- Η εξέλιξη του Μεσαιωνικού κόσμου (312-1500) Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη, Nicholas David, 2013, σελίδες: 574-579.
