Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου,
Η 28η Οκτωβρίου -δυστυχώς ή ευτυχώς- δεν αποτελεί μόνο μια μέρα εθνικής εορτής. Δεν είναι κάτι ασυνήθιστο ανήμερα της επετείου του «Όχι» να διατυπώνονται από πολιτικούς αρχηγούς, αλλά και από πολίτες, απόψεις σχετικά με το «Όχι». Έτσι, λοιπόν, το θέμα συνήθως ξεφεύγει από τη «μνήμη των νεκρών» και καταλήγει σε μικροπολιτική, με τον καθένα να δίνει τη δική του οπτική στα γεγονότα, έχοντας ως σκοπό του να εκφράσει την άποψή του και να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του.
Ο όρος «μνήμη των νεκρών» είναι ένας όρος με ξεκάθαρο περιεχόμενο. Σημαίνει να γνωρίζουμε και να θυμόμαστε αυτούς που πέθαναν. Δε σημαίνει να έχουμε -απλώς- μια γενική ιδέα για το τι έγινε το ’40. Επομένως, οι 4-5 σελίδες που αφιερώνουν τα σχολικά βιβλία σε συνδυασμό με ένα δίωρο ντοκιμαντέρ και μια μικρή συζήτηση, κρίνονται ανεπαρκή για να δημιουργήσουν αυτό που αποκαλούμε «μνήμη των νεκρών». Εξάλλου, δεν μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα, να γνωρίζουμε και να αντιληφθούμε το μέγεθος των γεγονότων αν δε γνωρίζουμε τις λεπτομέρειές τους, όσο πιο καλά μπορούμε.
Σε μια επικίνδυνη πολιτικά και κοινωνικά εποχή, όπως η δική μας, στην οποία παρατηρείται άνοδος του εθνικισμού και του φασισμού στην Ευρώπη, η ορθή γνώση των γεγονότων της περιόδου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα μπορούσε να αποτελέσει έναν τρόπο αντιμετώπισης τέτοιων ιδεών. Επίσης, θα μπορούσε να λήξη το θέμα της διατύπωσης της ιστορίας με τρόπο υποκειμενικό, αναλόγως τα πιστεύω του καθενός.
Ο σωστός τρόπος για να μάθεις την ιστορία δεν είναι μόνο να τη διαβάσεις… δεν αρκούν οι γραμμές των βιβλίων για να συλλάβουμε τα όσα έγιναν τότε. Για να συνειδητοποιήσουμε μια ιστορία όπως αυτή της περιόδου ‘40-’45, πρέπει να την «περπατήσουμε», να «δούμε» τις ιστορίες όσων έζησαν τότε, όχι μόνο των ηρώων και των «μεγάλων προσώπων», αλλά και των απλών, καθημερινών ανθρώπων, αυτών που κανένας δεν έμαθε τα ονόματά τους και που οι περισσότεροι τους ξέχασαν, αυτών που δε γνωρίζουμε πως υπήρξαν…
Στις 27 Οκτωβρίου, στα social media εμφανίστηκε ένα ιδιαίτερο άρθρο. Δε θυμάμαι τη σελίδα στην οποία βρισκόταν, όμως, ο τίτλος κατάφερε να χαραχτεί στο μυαλό μου. «Έχεις πάει στην Κοραή 4;». Αυτή η ερώτηση του άρθρου, αρχικά, δε σήμαινε τίποτα, ωστόσο, διαβάζοντας το άρθρο, η ίδια ερώτηση απέκτησε το ύφος παρατήρησης…
Το κτήριο της Εθνικής Ασφαλιστικής, στην Κοραή 4, κατά την περίοδο ‘41-’44, ήταν τα κρατητήρια της Κομαντατούρ στην Αθήνα. Διαβάζοντας, ένιωσα ενός είδους «ντροπή» που κατά καιρούς εκφράζω απόψεις περί ελευθερίας και εναντίωσης στον φασισμό, χωρίς να ξέρω την ιστορία όσων έκαναν πράξη αντίστοιχες ιδέες. Ένα αίσθημα «ιστορικής υποχρέωσης» με οδήγησε πριν λίγες μέρες στα σκαλοπάτια της Κοραή 4, μπροστά από μια μεγάλη ταμπέλα με την επιγραφή: «ΧΩΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 1941-1944».
Ήταν Κυριακή 27 Απριλίου 1941, όταν οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής εισέβαλαν στην Αθήνα. Από τότε, για 1264 μέρες, η σημαία του Γ’ Ράιχ κυμάτιζε στον Ιερό Βράχο, μέχρι την 12η Οκτωβρίου του 1944, όταν η ναζιστικές δυνάμεις υπέστειλαν την σημαία τους και αποχώρησαν, αφήνοντας την Αθήνα ξανά ελεύθερη. Από την πρώτη κιόλας εβδομάδα της κατοχής, το μέγαρο της Εθνικής Ασφαλιστικής -κτισμένο το 1938, έργο των αρχιτεκτόνων Εμμανουήλ Κριεζή και Αναστασίου Μεταξά- στην οδό Κοραή 4, γνώρισε μία απροσδόκητη χρήση.
Κυμάτιζε στην οροφή του κτηρίου την περίοδο που το χρησιμοποιούσαν οι δυνάμεις του Γ’ Ράιχ
Λίγες ημέρες μετά την ιταλική επίθεση, μέρος του κτιρίου επιτάχθηκε από την κυβέρνηση για τη στέγαση κρατικών υπηρεσιών. Στις 6 Μαΐου του 1941 οι ναζιστικές δυνάμεις επέταξαν το κτήριο και εγκατέστησαν διάφορες υπηρεσίες των γερμανικών στρατευμάτων και την Κομαντατούρ. Ακόμα και σήμερα, ελάχιστα γνωρίζουμε για τη χρήση του κτιρίου κατά την κατοχική περίοδο, εκτός από το ότι το υπόγειο αντιαεροπορικό καταφύγιο μετατράπηκε σε κρατητήρια της γερμανικής Κομαντατούρ.
Τα υπόγεια βρίσκονται έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και η απομόνωση των κρατουμένων ήταν απόλυτη, παρά το γεγονός ότι βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης.Και τα δύο υπόγεια έχουν βαριές συμπαγείς σιδερένιες πόρτες και τα παράθυρα που βλέπουν προς τους φωταγωγούς, διαθέτουν διπλά συμπαγή σιδερένια παραθυρόφυλλα. Μέσα στο αντιαεροπορικό καταφύγιο υπάρχουν επίσης, μεταλλικά ντεπόζιτα για νερό, αποχωρητήρια και δύο μικρά λουτρά. Μπαίνοντας στα υπόγεια η αίσθηση της στενοχώριας δημιουργεί έναν φόβο -ακόμα και τώρα, που έχει μετατραπεί σε χώρο επίσκεψης για το κοινό. Βλέποντας τις σκάλες, τα δωμάτια και τις βαριές σιδερόπορτες, αν κανείς αναλογιστεί το ότι κάποιοι, κάποτε κατέβηκαν κλοτσηδόν αυτές της σκάλες και κατέληξαν εκεί για να φυλακιστούν και να βασανιστούν, συνειδητοποιεί πως της ο χώρος κάποτε ήταν -χωρίς υπερβολή- μια επίγεια κόλαση…
Στο πρώτο υπόγειο, το ασβεστόχρωμα των τοίχων ήταν υπόλευκο και κατά τις εργασίες συντήρησης διαπιστώθηκε ότι στη διάρκεια της κατοχής, ο χώρος βάφτηκε δύο φορές. Στους θαλάμους Ι και ΙΙ δεν υπάρχουν ορατά ίχνη από την κατοχική περίοδο και ενδεχομένως να μην αποτέλεσαν χώρους κράτησης.
Στο θάλαμο ΙΙ (πρώτο δωμάτιο από όπου ξεκινά κανείς την επίσκεψη), εκτίθεται η ναζιστική σημαία που κυμάτιζε στα χρόνια της κατοχής στον τελευταίο όροφο του κτιρίου. Στις προθήκες του ίδιου δωματίου φυλάσσονται συντηρημένα μικροαντικείμενα, προσωπικά ή χρηστικά, της καθημερινής ζωής των κρατουμένων, καθώς και έγγραφο υλικό -προσωπικές σημειώσεις, γράμματα ακόμη και σελίδες από γερμανικά ημερολόγια- που αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης της δεξαμενές, της εσοχές των μεταλλικών θυρών και στα στεγανά της αποχέτευσης. Στο χώρο εκτίθεται πόρτα από τα κρατητήρια της Γκεστάπο στην οδό Μέρλιν.
Ο θάλαμος ΙΙΙ βρέθηκε καλυμμένος με λευκό ασβεστόχρωμα. Η αφαίρεση αυτού του στρώματος έφερε στο φως το σκούρο σταχτί χρώμα του 1944 και μέρος της ώχρας που κάλυπτε όλη την επιφάνεια του τοίχου μέχρι το 1943. Τα σχέδια και τα ακιδογραφήματα στις πόρτες και στους τοίχους προδίδουν τη χρήση του χώρου για κράτηση ή προφυλάκιση μέχρι το 1943. Η απουσία σχεδίων και ακιδογραφημάτων από τους τοίχους οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο χώρος έμεινε κενός την περίοδο αυτή.
Στο θάλαμο ΙV (τελευταίος θάλαμος του πρώτου υπογείου), διακρίνονται στο δάπεδο, στους τοίχους και την οροφή, τα ίχνη 6 μικρών χώρων που αποτελούσαν τα κελιά απομόνωσης. Σώζονται ελάχιστα ίχνη του στρώματος του 1944, με εξαίρεση το χώρο έξω από τα κελιά, όπου διατηρούνται χαραγμένα πορτραίτα και άλλες παραστάσεις.
Σε όλους τους θαλάμους του δευτέρου υπογείου, σώζεται ατόφιο το στρώμα του 1944. Πυκνότατα ακιδογραφήματα, επιγραφές με ονόματα, ημερομηνίες, μηνύματα, φιγούρες από την ελληνική παράδοση, ανθρώπινες μορφές, πολεμικές σκηνές, μαρτυρίες κρατουμένων και άλλα, συνθέτουν τον μακάβριο καμβά της ιστορίας των ανθρώπων που βρέθηκαν εκεί. Επιπλέον, σε διάφορα σημεία, σχεδόν στο ύψος της οροφής, διακρίνεται το αρχικό στρώμα όπου φαίνονται σημειώσεις με μολύβι.
Στο θάλαμο V, παρατηρείται μια αξιοσημείωτη ποικιλία των γλωσσών. Στους τοίχους υπάρχουν χαράγματα και στοιχεία στα ελληνικά, τα ιταλικά και τα γερμανικά. Όσα έχουν γραφτεί στα ιταλικά, ίσως να είναι το αποτέλεσμα της εναντίωσης των Ιταλών και της σύγκρουσής τους με τον Άξονα, λίγο πριν το τέλος του πολέμου. Όμως τα γερμανικά… είναι γραμμένα από ανθρώπους που μιλούσαν τη γλώσσα και ήθελαν έτσι ν’ απευθυνθούν στον εχθρό ή είναι τα «ιστορικό αποτύπωμα» κάποιων γενναίων Γερμανών που εναντιώθηκαν στη χώρα τους και τις διαταγές, επιλέγοντας τον δρόμο της ηθικής και πληρώνοντας αυτήν την επιλογή τους;
Στον επόμενο θάλαμο, τον τέταρτο, υπάρχουν μηνύματα από ανθρώπους νεαρής ηλικίας, τρανή απόδειξη της ανηθικότητας και της βιαιότητας των στρατευμάτων των Ναζί, αλλά και του ότι η ανάγκη του ανθρώπου για ελευθερία δεν έχει ηλικία. Ανάμεσα στις σημειώσεις ξεχωρίζει αυτή του γνωστού δημοσιογράφου και φωτογράφου της εποχής, Πέτρου Πουλίδη, ο οποίος βρέθηκε κρατούμενος στα υπόγεια αυτά. Μια επίσης ξεχωριστή σημείωση είναι αυτής του Κώστα Στραβού/Στράβου (;) ή «αδερφού του Μιχάλη», ο οποίος σημειώνει «Ας με ντουφεκίσουν εμένα να ζήσει ο αδερφός μου ο Μιχάλης». Δε γνωρίζουμε τίποτα γι’ αυτά τα αδέλφια, ούτε ποιοι ήταν, ούτε την ιστορία τους, ούτε τι απέγιναν. Γνωρίζουμε μόνο πως ο Μιχάλης είχε έναν πολύ γενναίο αδελφό, ο οποίος τον αγαπούσε πολύ… πιστεύω πως καμιά φορά, ακόμα και αυτά τα λίγα στοιχεία είναι «πολλά» για την ιστορία.
Ο τελευταίος θάλαμος, ο θάλαμος VIII, προοριζόταν, όπως μαρτυρεί το πλήθος γυναικείων ονομάτων, των σκίτσων και των υπογραφών που συνοδεύουν τα μηνύματα στους τοίχους και στις πόρτες, αποκλειστικά για την κράτηση γυναικών. Ωστόσο, δε μαρτυράνε μόνο αυτό. Τα ακιδογραφήματα και τα χαράγματα κάνουν λόγο για κράτηση χωρίς νερό, ελάχιστο ψωμί ή μόνο λίγο νερό. Ένα ολόκληρο ποίημα είναι χαραγμένο σε έναν από τους τοίχους…
Βγαίνοντας από τον χώρο, αρκετά από τα θέματα που τέθηκαν σχετικά με την 28η Οκτωβρίου και την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου στην Ελλάδα έμοιαζαν πιο ξεκάθαρα. Αρχικά, δεν είχε σημασία το ερώτημα για το ποιος είπε το «Όχι», γιατί οι τοίχοι του παλιού Κομαντατούρ έδειχναν την ιστορία ανθρώπων που το υπερασπίστηκαν με τη ζωή τους, που άρα συμφωνούσαν με αυτό το «όχι». Αυτό που έβλεπε κανείς στους τοίχους δεν ήταν το αποτέλεσμα κανενός «λαίκισμού», ήταν ξεκάθαρα το αποτέλεσμα του φασισμού, ήταν ένα κομμάτι της ιστορικής απόδειξης του τι πραγματικά σημαίνει και του που οδηγεί αυτή η ιδεολογία, ενώ παράλληλα αποτελούσε μια ακόμα τεκμηρίωση του πόσο επικίνδυνες είναι τέτοιες ιδέες.
Καλό είναι να διαμορφώνουμε άποψη μέσα από συζητήσεις και κείμενα, πιστεύω, όμως, πως πριν μιλήσουμε, πριν εκφράσουμε τη δική μας άποψη, καλό θα ήταν δούμε, να μάθουμε -στο βαθμό που μπορούμε- «από την πηγή»… να πάμε στην εκάστοτε «Κοραή 4» για να δούμε ποια ήταν τα λάθη του παρελθόντος, να μάθουμε από αυτά και να μην τα επαναλάβουμε…
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
