Της Φωτεινής Μήσκου,
Η ελευθερία, δικαίωμα κάθε ανθρώπου, αποτελεί τη δυνατότητα αδέσμευτης και αβίαστης δράσης σύμφωνα με τη δική του βούληση, εφόσον δεν προσβάλλει δικαιώματα τρίτων. Η ιστορία αποδεικνύει ότι η διασφάλισή της δεν είναι δεδομένη, ούτε αυτονόητη ή εύκολη. Πλείστες μάχες, στρατιωτικές και εσωτερικές, στην πορεία της ανθρωπότητας, επιβεβαιώνουν την παραπάνω διαπίστωση. Η ελευθερία, λοιπόν, συνιστά αναγκαία συνθήκη για την απρόσκοπτη διαμόρφωση της προσωπικότητας, την εθνική αυτοδιάθεση και την πολιτισμική εξέλιξη, και φυσικά την πεμπτουσία για την ύπαρξη και τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα θεσπίζεται στο άρθρο 5 του ελληνικού Συντάγματος και στο άρθρο 5 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπου προβλέπεται η προσωπική ελευθερία και ασφάλεια. Πρόκειται, ωστόσο, για τυπική θεμελίωση. Σίγουρα, εξωτερικά είμαστε ελεύθεροι. Υποστηρίζεται ότι οι εξωτερικές εκφάνσεις της ελευθερίας -εθνική, κοινωνική, πολιτική, οικονομική- είναι υποστατές και κατοχυρωμένες. Έχουμε, όμως, αναρωτηθεί αν νιώθουμε πραγματικά ελεύθεροι; Με αφορμή τη θεατρική παράσταση «Με λένε Έμμα» του Βρετανού συγγραφέα Ντάνκαν Μακ Μίλαν, που παρουσιάζει τον αγώνα του ανθρώπου να επιβιώσει στον σύγχρονο κόσμο, γεννιούνται σύνθετα και αμφιλεγόμενα ζητήματα.
Αν προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στο παραπάνω ερώτημα, θα λέγαμε ότι υπάρχουν παράγοντες που περιορίζουν τη δράση και τη σκέψη του ατόμου. Η εσωτερική ελευθερία δύναται να διακριθεί σε πνευματική, ψυχική και ηθική.
Η πρώτη αφορά την ελευθερία του πνεύματος να αποκτά γνώσεις, να εξελίσσεται, να σκέπτεται, να «αντιμετωπίζει» και να «αξιολογεί» σφαιρικά την πραγματικότητα. Πράγματι, η τεράστια επίδραση που ασκούν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, το αδιάλειπτο σφυροκόπημα, η συνεχής προώθηση πληροφοριών αποτελούν πλέον μέρος της καθημερινότητας. Τα προσωπικά κριτήρια και οι ατομικές προτιμήσεις εξοβελίζονται. Από την επιλογή πολιτικής ιδεολογίας και κομματικής παράταξης έως την αγορά προϊόντων ή υπηρεσιών, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κατορθώνουν να επηρεάζουν συστηματικά τους πολίτες. Ετεροκατευθυνόμενοι, λοιπόν, από μηχανισμούς προπαγάνδας δεν μπορεί να γίνεται λόγος για αυτενέργεια και ελευθερία της σκέψης και της επιλογής. Ακόμη, η παραπληροφόρηση, τα επιβαλλόμενα πρότυπα και οι προκαταλήψεις περιστέλλουν την πνευματική ελευθερία. Μήπως η κρίση μας είναι ήδη διαμορφωμένη apriori, με βάση αυθεντίες και στερεότυπα που υπάρχουν διάχυτα στην κοινωνία μας;
Είναι χρήσιμο να εξετασθεί και κατά πόσο έχουμε κατακτήσει την ψυχική ελευθερία. Το άτομο είναι ψυχικά ελεύθερο όταν διαθέτει εκείνες τις δυνάμεις που του προσφέρουν συναισθηματική ισορροπία και πληρότητα. Αυτός, όμως, που κυριεύεται από τους φόβους του, τις ανασφάλειές του και τις συμπλεγματικές συμπεριφορές θέτει εμπόδια στην ελευθερία δράσης του, στην προσωπική και κοινωνική του εξέλιξη και επιτυχία. Όταν το θάρρος και η αυτοπεποίθηση ελλείπουν, η διαφοροποίηση από τη μάζα φαντάζει δύσκολη και κατακριτέα. Πόσες φορές υποστηρίξατε τις επιλογές και απόψεις σας και πόσες τις θυσιάσατε στον βωμό της κοινωνικής αποδοχής και αναγνώρισης; Το ψυχολογικό πείραμα του Asch που δημοσιεύτηκε τη δεκαετία του ‘50, αποδεικνύει την πίεση που ασκεί η ομάδα και τον φόβο της ελεύθερης επιλογής.
Ένας άλλος παράγοντας περιορισμού της ψυχικής ελευθερίας είναι, βέβαια, το άγχος που ταλανίζει τον σύγχρονο άνθρωπο. Στην προσπάθειά του να προλάβει και να ακολουθήσει τους φρενήρεις ρυθμούς της ζωής, τον συρμό και να αντεπεξέλθει στους πολλαπλούς και αλλληλοσυγκρουόμενους ρόλους και ανάγκες, καταλήγει ηττημένος. Η ικανοποίηση των επίπλαστων αναγκών, η υιοθέτηση του αμερικανικού ονείρου, ο υλισμός και το καταναλωτικό πρότυπο έχουν καταστήσει το άτομο υπόδουλο «στα ιδιότυπα δεσμά μιας χιμαιρικής και εξαγοράσιμης ευδαιμονίας». Συνεπώς, για ποια ελευθερία μιλάμε όταν εγκλωβιζόμαστε στα στενά όρια αυτών των κίβδηλων προτύπων;
Τέλος, ανακύπτει το ζήτημα της ηθικής ελευθερίας. Ένα ακανθώδες ζήτημα που θα έπρεπε να απασχολεί κάθε άνθρωπο που επιδιώκει την επίτευξη ηθικής αρτιότητας. Η διελκυστίνδα ανάμεσα αφενός στις εγγενείς ανθρώπινες μικροπρέπειες, τα πάθη, τις ορμές και αφετέρου τις ηθικές αρχές, αξίες και ιδανικά είναι σίγουρα δύσκολη. Όποιος καταφέρει να απελευθερωθεί από τα πρώτα αφήνοντας την εσωτερική του φυλακή, να εφαρμόσει το «haberenonhaberi» και να τα θέσει υπό έλεγχο θα αποδειχθεί ηθικά ελεύθερος· ανιδιοτελής, εγκρατής, ειλικρινής, υπεύθυνος με σεβασμό στον συνάνθρωπο, στοιχεία που σήμερα απουσιάζουν.
Αναλογιζόμενοι, λοιπόν, αν νιώθουμε πραγματικά και εσωτερικά ελεύθεροι και λαμβάνοντας υπόψη την αμφίδρομη σχέση της εξωτερικής με την εσωτερική ελευθερία, ίσως κρίνονται πιο αναγκαία από ποτέ ο αναστοχασμός, ο προσωπικός αγώνας και η αυτοκριτική. Να ξαναβρούμε τον εαυτό μας, τον πυρήνα της ύπαρξής μας. Η διαμόρφωση ελεύθερων και ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων, ενεργών πολιτών που δε χειραγωγούνται, με προσωπικές και κοινωνικές αρετές, αποτελεί αίτημα της εποχής. Ας θυμηθούμε τη γνωστή ρήση του σπουδαίου ιστορικού Θουκυδίδη «το εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ελεύθερον το εύψυχον». Δηλαδή, ευτυχισμένοι είναι οι ελεύθεροι και ελεύθεροι είναι οι γενναίοι!
Γεννήθηκε το 2000 και είναι φοιτήτρια της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Είναι μέλος της European Law Students' Association (ELSA). Γνωρίζει αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά. Στον ελεύθερό της χρόνο ασχολείται με την ανάγνωση βιβλίων, τον κινηματογράφο και το θέατρο. Παρακολουθεί συνέδρια και ημερίδες με νομικό κυρίως περιεχόμενο και αρθρογραφεί στην κατηγορία των νομικών και κοινωνικών θεμάτων.
