Του Δημήτρη Τσελίκα,
Από τούτη δω τη στήλη έχουμε υποστηρίξει πολλάκις στο παρελθόν πως η ελληνική μυθολογία δεν πρόκειται για παραμύθι, αλλά για κεκαλυμμένη ιστορία, δηλαδή ιστορία που έλαβε χρόνο σε πανάρχαια χρόνια, και με το πέρασμα των αιώνων μυθοποιήθηκε. Σήμερα θα αναφέρουμε μία μελέτη η οποία επιχειρεί να ρίξει φως στη χρονολόγηση των Ομηρικών Επών, και συγκεκριμένα το πότε έλαβαν χώρα η άλωση της Τροίας και η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη.
Σε δημόσια συνεδρία της ολομέλειας της Ακαδημίας Αθηνών, λοιπόν, οι καθηγητές Σταύρος Παπαμαρινόπουλος, Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα, Παναγιώτης Μητροπέτρος, Έλενα Μητροπέτρου, Παναγιώτης Αντωνόπουλος, Γιώργος Σαραντίτης, Kοσμάς Γαζέας, Παναγιώτης Νάστος, Κώστας Κυριακόπουλος και Αλεξάνδρα Τσιρώνη, δια του Ακαδημαϊκού Αντώνη Κουνάδη (19.10.2017), προχώρησαν στην ομιλία – ανακοίνωση με τίτλο «Αστρονομικές χρονολογήσεις του τέλους του Τρωικού Πολέμου και της επιστροφής του Οδυσσέα», τη σύνοψη της οποίας θα εξετάσουμε στο παρόν άρθρο.
Ο Όμηρος αναφέρεται πολλές φορές σε αστερισμούς και αστρονομικά φαινόμενα, είτε πρόκειται για περιγραφή του ουρανού είτε για περιγραφή ενός έργου τέχνης (η ασπίδα του Αχιλλέα). Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος εκ Πόντου, (άλλο πρόσωπο από τον συνώνυμό του Εφέσιο, έζησε πιθανότατα στα χρόνια του Αυγούστου ή του Νέρωνα, τον 1ο αι. μ.Χ.), στο έργο του Ὁμηρικὰ Προβλήματα, εἰς ἃ περὶ θεῶν Ὅμηρος ἠλληγόρησεν (75,1,1–9,3) επισημαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία πως στην Οδύσσεια περιγράφεται μία ηλιακή έκλειψη την ώρα της μνηστηροφονίας (υ 350-357). Συγκεκριμένα, ο μάντης Θεοκλύμενος, λίγη ώρα πριν το φονικό, αναφέρει ότι «ἠέλιος δὲ οὐρανοῦ ἐξαπόλωλε, κακὴ δὲ ἐπιδέδρομεν ἀχλύς» [ο ήλιος έχει χαθεί από τον ουρανό και έχει κάνει την εμφάνισή της μια «κακή καταχνιά»]. Η επιστημονική ομάδα, λοιπόν, χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα Starry Night, τον κατάλογο των εκλείψεων της NASA και το ίδιο το κείμενο της Οδύσσειας, μπόρεσε να χρονολογήσει την παραπάνω ηλιακή έκλειψη. Συγκεκριμένα, πρόκειται για τη μερική ηλιακή έκλειψη της 30ης Οκτωβρίου 1207 π.Χ., με κάλυψη των ¾ του ηλιακού δίσκου (74.7%). Το φαινόμενο ξεκίνησε στις 14:31, κορυφώθηκε στις 16:03 και τελείωσε στις 17:23. Η ηλιακή έκλειψη συνέβη στα δυτικά, σε ύψος 20 μοιρών από τον ορίζοντα, στην περιοχή του αστερισμού του Σκορπιού. Λίγη ώρα μετά, στις 17:58, ο Ήλιος έδυσε και οι υπηρέτριες έφεραν φως με αναμμένους δαυλούς (χ 497). Η θέση της εν λόγω ηλιακής έκλειψης στον ουρανό των Ιονίων νήσων απεικονίζεται στον χάρτη του Starry Night (Εικόνα 1).
Εξάλλου, τα ξημερώματα της ημέρας που έφθασε ο Οδυσσέας στην Ιθάκη, ο Όμηρος γράφει ότι ο πλανήτης Αφροδίτη βρισκόταν στον ανατολικό ορίζοντα του ουρανού (εὖτ’ ἀστὴρ ὑπερέσχε φαάντατος, ὅς τε μάλιστα ἔρχεται ἀγγέλλων φάος Ἠοῦς ἠριγενείης, ν 93-95). Και πράγματι, όπως προκύπτει από τον χάρτη του προγράμματος Starry Night, η Αφροδίτη βρίσκεται στην ανατολή στις 25 Οκτωβρίου του έτους 1207 π.Χ. (Εικόνα 2).
Αλλά και από την ομηρική εξιστόρηση των γεγονότων, που συνέβησαν την ημέρα του θανάτου του Πατρόκλου, κατά το δέκατο έτος του Τρωικού Πολέμου, ο Όμηρος αποδίδει στον Δία την εμφάνιση μιας σκοτεινιάς στον ουρανό χωρίς σύννεφα ενώ συνυπάρχει οξύ φως. Πρόκειται για τη μερική ηλιακή έκλειψη της 6ης Ιουνίου 1218 π.Χ. κατά 75%, που ήταν ορατή από την περιοχή της Τροίας και ικανοποιεί και την απαίτηση του Ομήρου να απέχει μια δεκαετία από την αντίστοιχη έκλειψη της Ιθάκης της 30ης Οκτωβρίου 1207 π.Χ. (Εικόνα 3).
Είναι αξιοσημείωτο ότι το πρόγραμμα Starry Night επιβεβαιώνει τον Όμηρο, που αναφέρει ότι τρεις ημέρες μετά τον θάνατο του Πατρόκλου και συνεπώς τρεις ημέρες μετά την ηλιακή έκλειψη της 6ης Ιουνίου του 1218 π.Χ., ο πλανήτης Αφροδίτη ήταν ορατός στον ανατολικό ορίζοντα (Εικόνα 4). Σύμφωνα με την κυρία Παπαδήμα, η έκλειψη ηλίου -όπως και μερικά από τα γεγονότα που αναφέρονται- αποδείχθηκε με χάρτες της NASA, οι οποίοι περιγράφουν τα προβλέψιμα φυσικά φαινόμενα από το 4500 π.Χ. έως το 10.000 μ.Χ. «Από το 1300 π.Χ. ως το 1130 π.Χ., που είναι τα χρόνια στα οποία τοποθετούνται τα δύο έπη, έγιναν 14 εκλείψεις ηλίου. Ορατές στο Ιόνιο ήταν μόνο πέντε και δύο από αυτές είχαν ποσοστό απόκρυψης του ηλίου 2%, επομένως δεν έγιναν αντιληπτές. Άλλη μία έγινε με τη Δύση του ηλίου, επομένως μας αφορούν μόνο δύο», εξηγεί. Μια ολική έκλειψη ηλίου έγινε το 1143 π.Χ., δηλαδή πολύ κοντά στην παρακμή των Μυκηναϊκών κέντρων και γι’ αυτό αποκλείσθηκε από τους επιστήμονες. Η δεύτερη όμως έγινε στις 30 Οκτωβρίου του 1207 π.Χ., από τις δυόμισι το μεσημέρι ως τις πέντε και μισή το απόγευμα και αυτή θεωρούν ότι αποτυπώνεται στην Οδύσσεια.
Όσον αφορά τη χρονολόγηση του Τρωικού Πολέμου είναι αναγκαίο να τονιστεί ότι την αρχαία εποχή οι πόλεμοι και οι εκστρατείες ξεκινούσαν την άνοιξη, και συνεπώς τα πολεμικά έτη υπολογίζονταν από άνοιξη σε άνοιξη. Η αστρονομική χρονολόγηση της πτώσης της Τροίας το 1218 π.Χ., όπου και κατέληξαν οι καθηγητές, είναι πολύ κοντά στον μέσο όρο υπολογισμού των αρχαίων συγγραφέων Δικαιάρχου του Σικελιώτη (1212 π.Χ.), Πάριου Χρονικού (1208 π.Χ.) και Ερατοσθένη (1228 π.Χ.). Την ίδια στιγμή είναι και συμβατή με τα αρχαιολογικά ευρήματα της Τροίας, χωρίς σφάλμα αβεβαιότητας.
Εν κατακλείδι, στις 6 Ιουνίου του 1218 π.Χ. σκοτώθηκε ο Πάτροκλος, υπό τη σκιά μιας μερικής ηλιακής έκλειψης, και η άλωση της Τροίας έγινε μετά ένα περίπου μήνα. Ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη την 25η Οκτωβρίου του 1207 π.Χ. και σκότωσε τους μνηστήρες την 30η Οκτωβρίου του 1207 π.Χ., υπό τη σκιά μιας άλλης μερικής ηλιακής έκλειψης. Τα γεγονότα αυτά συνδέθηκαν με τα αστρονομικά φαινόμενα των εκλείψεων και παρέμειναν έντονα χαραγμένα στη μνήμη των ανθρώπων ως το παρελθόν τους. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να σημειώσουμε πως η παρούσα μελέτη είναι μία από τις πολλές που έχουν ειπωθεί και στηριχθεί, και δεν λαμβάνουμε θέση υπέρ της ή κατά της. Η απόδειξή της και το αν θα επικρατήσει στο μέλλον είναι κάτι άγνωστο τη δεδομένη χρονική στιγμή, διότι νέες μελέτες προκύπτουν συνεχώς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πραγματική τοποθεσία της ομηρικής Ιθάκης, η οποία ακόμη και σήμερα δεν έχει εξακριβωθεί. Είναι η τωρινή Ιθάκη; Είναι η Λευκάδα (Ντέρπφελντ, Δούκας κ.α.); Είναι η Κεφαλλονιά (Μεταξάς, Cramer, Bittlestone κ.α.); Όπως διακρίνετε στις παρενθέσεις, οι μελετητές που στηρίζουν κάθε άποψη είναι αρκετοί, και ακόμα δεν έχουμε καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα. Αυτές, ωστόσο, είναι οι κινητήριες δυνάμεις της επιστήμης: η αμφισβήτηση και η έρευνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αστρονομικές χρονολογήσεις του τέλους του Τρωικού Πολέμου και της επιστροφής του Οδυσσέα, portnet.gr, διαθέσιμο εδώ
- Επιβεβαιώνει η NASA την ιστορία στο μύθο του Οδυσσέα, cnn.gr, διαθέσιμο εδώ
- ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΚΗ ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ, thereturnofodysseus.gr, διαθέσιμο εδώ
