Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Η λογοτεχνική κριτική συμβάλλει συχνά στη διαμόρφωση του λογοτεχνικού κανόνα, καθώς μέσω αυτής αξιολογούνται οι δημιουργοί και τα έργα τους. Μία περίπτωση που έχει απασχολήσει αρκετά είναι αυτή του Ανδρέα Καραντώνη και κριτικού του έργου για την ποίηση του Γιώργου Σεφέρη.
Ο Ανδρέας Kαραντώνης γεννήθηκε στην Άνδρο το 1910 και, αργότερα, εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Εκεί, σπούδασε στη Νομική Σχολή, δεν κατάφερε όμως να αποφοιτήσει. Είναι ευρέως γνωστός για το έργο του στο πεδίο της κριτικής της λογοτεχνίας, εντούτοις δεν μπορούμε να παραλείψουμε τη συνεισφορά του τόσο στην ποίηση όσο και στη δοκιμιογραφία. Ασχολήθηκε, ακόμα, με τη λογοτεχνική μετάφραση.
Σημείο-σταθμός στην επαγγελματική του πορεία αποτέλεσε η ανάληψη της διεύθυνσης του λογοτεχνικού περιοδικού Τα Νέα Γράμματα του Γιώργου Κατσίμπαλη, ενός εντύπου που ανέδειξε την τάση της εποχής και την καθιέρωσε στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, τη λεγόμενη «Γενιά του 1930». Ο Ανδρέας Καραντώνης αποτέλεσε την ηγετική φυσιογνωμία της «Γενιάς του 1930» στο πεδίο της κριτικής. Έλαβε αρκετές διακρίσεις, όπως το Βραβείο του Δήμου Αθηναίων, το Βραβείο Πουρφίνα της Ομάδας των 12, το Α΄ Κρατικό Βραβείο Κριτικής και το Μέγα Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας.
Το 1929, στα 19 του χρόνια, δημοσίευσε την πρώτη του μελέτη που τιτλοφορήθηκε Εισαγωγή στην ποίηση του Παλαμά. Το μεγαλύτερο μέρος της κριτικής του δραστηριότητας επικεντρώνεται στο ποιητικό έργου του Γιώργου Σεφέρη. Η συστηματική ενασχόληση του κριτικού με το «σεφερικό» έργο αποτυπώνεται σε μελέτες ή άρθρα που δημοσιεύονται με αφορμή την κυκλοφορία κάποιας ποιητικής συλλογής ή αφορούν το σύνολο της νεοελληνικής ποίησης. Πέρα από το έργο του ως κριτικού, το 1947 εισηγήθηκε την απονομή του Επάθλου Παλαμά στον ποιητή με την ιδιότητά του ως μέλους της πενταμελούς κριτικής επιτροπής, όπως και τελικά συνέβη.
Τον Δεκέμβριο του 1931 εκδόθηκε το βιβλίο του Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης –με την αξιοσημείωτη συμβολή του Γιώργου Κατσίμπαλη, που είναι η πρώτη συστηματική μελέτη για την πρώτη συλλογή του ποιητή, που τιτλοφορείται Στροφή και κυκλοφόρησε λίγους μήνες νωρίτερα, τον Μάιο του ίδιου έτους. Ο Καραντώνης, ειδικότερα, επεσήμανε κάποιες προϋποθέσεις με τις οποίες θα ήταν εφικτή μια μετάβαση για τη νέα σελίδα της ποίησης. Οι όροι αυτοί σχετίζονται, από τη μία, με τη γνώση των πνευματικών εξελίξεων, όπως είχαν διαμορφωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο, και, από την άλλη, με τη γνώση της ελληνικής παράδοσης. Η ύπαρξη των παραπάνω στοιχείων στο έργο του ποιητή είναι αυτή που σηματοδοτεί, για τον κριτικό, την αφετηρία της αλλαγής στον ποιητικό ορίζοντα.
Τον Δεκέμβριο του 1936 δημοσιεύει, με αφορμή το Μυθιστόρημα, το άρθρο του «Η εξέλιξη του ποιητή Σεφέρη», το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Τα Νέα Γράμματα, στο οποίο διετέλεσε διευθυντής. Η εν λόγω συλλογή καλύπτει το αίτημα του Καραντώνη, δηλαδή η ποίηση να εκφράζει την εποχή, αφού ο Σεφέρης παρουσιάζει τις δυσχερείς καταστάσεις που ταλανίζουν την Ελλάδα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, χρησιμοποιώντας, μάλιστα, τη μυθολογία. Η αρτιότητα της συλλογής προκύπτει τόσο από την επιδέξια χρήση βαθιάς γνώσης της γλώσσας, όσο και από την παρουσία των εικόνων. Το αποφασιστικό βήμα για την ανανέωση της ελληνικής ποίησης συντελείται, κατά τη γνώμη του Καραντώνη, μέσω της δεύτερης συλλογής του Σεφέρη.
Παρότι η δημοσίευση της Κίχλης πραγματοποιήθηκε το 1947, πέρασαν τρία χρόνια προκειμένου ο κριτικός να προβεί σε μια ερμηνευτική προσέγγισή της και σε μια προσπάθεια αποτίμησης της αξίας της, όπως, άλλωστε, έκανε και για τις προηγούμενες συλλογές του ποιητή. Ο Καραντώνης, όμως, σε αυτή την περίπτωση, δεν επιχειρεί να αναδείξει τα προτερήματα του Σεφέρη. Στόχος του είναι να βοηθήσει το κοινό να κατανοήσει την ποίησή του λόγω της δυσκολίας που προκύπτει από τη «σκοτεινότητα» στην έκφραση. Μάλιστα, για να το κάνει αυτό βασίζεται στις οδηγίες του δημιουργού. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, παραμένει θετικός απέναντι στο έργο του Σεφέρη και το συγκρίνει με το «αδύναμο» έργο των συναδέλφων του.
Ο Καραντώνης εντοπίζει το άγχος της εποχής ως χαρακτηριστικό της μοντέρνας ποίησης που εγκαινίασε το 1935 ο Σεφέρης στη συλλογή Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν, η οποία αργότερα μετονομάζεται σε Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’. Ο ποιητής, βασισμένος στο δράμα της Κύπρου, κατορθώνει να υπηρετήσει «μια νέα μορφή πατριωτικής ποίησης». Μεγάλη σημασία για τον κριτικό έχει το γεγονός ότι το διάστημα κατά το οποίο ο Σεφέρης έμεινε στο νησί της Αφροδίτης υπήρξε ευεργετκό για το έργο του, διότι τον βοήθησε να γνωρίσει τόσο τον Πολιτισμό και την Ιστορία όσο και τους ανθρώπους της, με συνέπεια να τα μετουσιώσει σε λόγο, ακόμα και μέσω των υπαινικτικών αναφορών.
Η ενασχόληση του Καραντώνη με τον σχολιασμό της ποίησης του Σεφέρη σε επίπεδο συλλογών ολοκληρώνεται με τα Τρία κρυφά ποιήματα, τη συλλογή που δημοσιεύτηκε μετά τη βράβευση του Σεφέρη με το Νόμπελ της Λογοτεχνίας το 1963. Ξεκινώντας, μάλιστα, από τον τίτλο και μόνο της συλλογής, θεωρεί ότι ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με την ερμητικότητα της ποίησής του. Μπορεί ο Καραντώνης να μην αφιέρωσε στη συγκεκριμένη συλλογή μια εκτενή μελέτη, όπως συνέβη στην περίπτωση της Στροφής, ωστόσο αναφέρεται σε κάποια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποιητικής του, όπως είναι η σύλληψη μιας ιδέας που μετουσιώνεται σε ποίηση και η ύπαρξη του πεζογραφικού στοιχείου, τα προαναφερθέντα εντοπίζονται και εδώ.
Αναφορικά με τα στοιχεία της ποιητικής του Σεφέρη που χρησιμοποίησε ως επιχειρήματα για να τεκμηριώσει τις θέσεις του, είτε για καινοτομίες του Σεφέρη είτε για να αναφερθεί στην αξία του, βασίστηκε στην πολύ καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας, στην ποιότητα του στίχου, αλλά και στην καλλιέργεια της εικόνας σε αυτούς. Παράλληλα, στηριζόμενος στο στοιχείο της ελληνικότητας, εντάσσει το έργο του ποιητή ακόμα και σε εθνικό πλαίσιο. Δεν πρέπει να λησμονηθεί το γεγονός ότι στην προσπάθειά του να αναδείξει τον Σεφέρη, άσκησε αρνητική κριτική σε άλλους ποιητές. Τέλος, παρατηρεί κανείς ότι, καθώς περνούν τα χρόνια, οι μελέτες του για το «σεφερικό» ποιητικό έργο δεν παρουσιάζουν τόσο έντονα το στοιχείο της δυναμικότητας και ειδικά σε σύγκριση με το 1931, όταν δημοσίευσε τον Ποιητή Γιώργο Σεφέρη. Το έργο του Καραντώνη ως κριτικού συνέβαλε σίγουρα στην καθιέρωση της «Γενιάς του 1930», αλλά και στην αναγνώριση του Γιώργου Σεφέρη ως την ηγετική φυσιογνωμία αυτής. Ακόμα κι αν έχει επικριθεί για τη στάση του αυτή, το γεγονός ότι ο Σεφέρης αναγνωρίστηκε επίσημα από θεσμούς τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς αποτελεί κάποιου είδους επιβράβευση για τον Ανδρέα Καραντώνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Καραντώνης Ανδρέας, Ο ποιητής Γιώργος Σεφέρης, Αθήνα, Παπαδήμας, 1990.
- Καραντώνης Ανδρέας, «Η εξέλιξη του ποιητή Σεφέρη», περ. Τα Νέα Γράμματα (Δεκ. 1936), σσ. 895-925.
