Της Κλεάνθης Αποστόλου,
Τις τελευταίες δεκαετίες, το ξέσπασμα εκδήλωσης διαφόρων μορφών καρκίνου αυξάνεται ραγδαία και αποτελεί, δυστυχώς, γεγονός. Σύμφωνα με ποικίλες έρευνες στο πέρασμα του χρόνου, αποδείχθηκε ότι αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου μετά τα καρδιαγγειακά νοσήματα. Συγκεκριμένα, στις Η.Π.Α. το 1 από τα 3 άτομα θα εκδηλώσουν μία μορφή καρκίνου κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Παρόλο που ακόμα δε γνωρίζουμε την πλήρη θεραπεία αντιμετώπισης του καρκίνου, έχουμε επιτύχει πρώιμη διάγνωση, αντιμετώπιση σε πρώιμα στάδιά του και ταυτοποίηση ατόμων με αυξημένο κίνδυνο προσβολής.
Ανάλογα με τον ιστό που προσβάλλει, ο καρκίνος χωρίζεται σε 3 κύριες κατηγορίες: τα Σαρκώματα, στα κύτταρα του μεσεγχυματικού ιστού (π.χ. οστά και μυς), τα Καρκινώματα, στα κύτταρα του επιθηλιακού ιστού (π.χ. στα κύτταρα που επενδύουν το έντερο, τους βρόγχους και τους μαστικούς αγωγούς), οι Λευχαιμίες και τα Λεμφώματα, τα οποία αποτελούν αιμοποιητικές και λεμφοειδείς κακοήθεις νεοπλασίες. Γενικά, το μεγαλύτερο ποσοστό (70-80%) καρκινοπαθειών είναι σποραδικά φαινόμενα τα οποία προκύπτουν από μεταλλάξεις σε τυχαία σωματικά κύτταρα, ενώ το 15-20% έχουν πολυπαραγοντική βάση (μόνο το 5-10% κληρονομείται με μενδελικό τύπο κληρονομικότητας).
Όσον αφορά το γενετικό υπόβαθρο της εκδήλωσης των διαφόρων τύπων καρκίνου, 2 κατηγορίες γονιδίων είναι οι ‘’partners in crime’’: τα ογκογονίδια και τα ογκοκατασταλτικά. Οι μεταλλάξεις στην πρώτη κατηγορία οδηγούν σε μεταλλαγμένα γονίδια με αλλοιωμένη λειτουργία ή έκφραση, προκαλώντας ανώμαλη ενεργοποίηση του κυτταρικού πολλαπλασιασμού. Ουσιαστικά, τα πρωτοογκογονίδια που βρίσκονται φυσιολογικά σε κάθε οργανισμό μετατρέπονται σε ογκογονίδια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα καρκίνων από μεταλλάξεις σε αυτά είναι η πολλαπλή ενδοκρινική αδενωμάτωση τύπου 2 (ΜΕΝ2), όπου παρατηρείται υπερενεργοποίηση του υποδοχέα RET με δράση κινάσης τυροσίνης ακόμα και απουσία προσδετών (συνεχής έκφραση γονιδίων σημαντικών για αύξηση και επιβίωση, καθώς και μονοπατιών μεταγωγής σήματος).
Επίσης, άλλο ένα φαινόμενο ενεργοποίησης των ογκογονιδίων είναι εκείνο της χρωμοσωματικής μετάθεσης όπως στην περίπτωση του χρωμοσώματος Philadelphia (μετάθεση τμήματος πρωτοογκογονιδίου ABL στο χρωμόσωμα 22 από το χρωμόσωμα 9, δημιουργώντας μια χιμαιρική πρωτεΐνη με ισχυρότερη ενεργότητα κινάσης τυροσίνης) στη χρόνια Μυελογενή Λευχαιμία και στην περίπτωση του λεμφώματος Burkitt, όπου παρατηρείται μετάθεση του πρωτοογκογονιδίου MYC (μεταγραφικός παράγοντας) από το χρωμόσωμα 8 στο χρωμόσωμα 14 σε περιοχές κοντά σε ενισχυτές ή μεταγραφικούς ενεργοποιητές.
Τα ογκοκατασταλτικά γονίδια με τη σειρά τους σε υγιή άτομα δρουν ως γονίδια-φρουροί, τα οποία ρυθμίζουν άμεσα την κυτταρική αύξηση, καθώς και ως γονίδια κυτταρικής επιμέλειας, τα οποία συμμετέχουν στην επιδιόρθωση των βλαβών του DNA και στη διατήρηση της ακεραιότητας του γονιδιώματος. Γενικά, αποτρέπουν τη συσσώρευση δευτερογενών μεταλλάξεων σε πρωτο-ογκογονίδια ή σε άλλα ογκοκατασταλτικά γονίδια. Στην περίπτωση του καρκίνου, τα αλληλόμορφα που εκφράζουν τα ογκοκατασταλτικά ή οδηγούνται σε μεταλλάξεις ή διαγράφονται εντελώς. Μία περίπτωση μετάλλαξης γονιδίου-φρουρού οδηγεί σε ένα αυτοσωματικό επικρατές καρκινικό σύνδρομο, το λεγόμενο Ρετινοβλάστωμα, το οποίο ουσιαστικά προκαλεί έναν κακοήθη όγκο στον αμφιβληστροειδή χιτώνα στα βρέφη.
Από γονιδιακής άποψης, ανακύπτει από την απώλεια του γονιδίου-φρουρού RB1, το οποίο υπό φυσιολογικές συνθήκες αναστέλλει την πρόοδο του κυτταρικού κύκλου απενεργοποιώντας μεταγραφικούς παράγοντες που προάγουν τη σύνθεση του DNA, με αποτέλεσμα ο κυτταρικός πολλαπλασιασμός να καθίσταται ανεξέλεγκτος. Επιπλέον, μία περίπτωση μετάλλαξης γονιδίου κυτταρικής επιμέλειας (BRCA1 και BRCA2) οδηγεί σε οικογενή Καρκίνο του Μαστού. Υπό φυσιολογικές συνθήκες, τα γονίδια BRCA1 και BRCA2 βοηθούν στην επιδιόρθωση του DNA και οι μεταλλάξεις τους ευθύνονται για περίπου το 5% των περιπτώσεων καρκίνου του μαστού στον γενικό πληθυσμό.
Τελικά, φαίνεται ότι οι περισσότεροι τύποι καρκίνου οφείλονται σε μία πολυδιάστατη γενετική βάση που αφορά τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό, τους μεταγραφικούς παράγοντες, την έκφραση πολύπλευρων γονιδίων και γενικότερα, τη μεταγωγή σήματος ανάλογα με τον τύπο του κυττάρου και το στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Σε όλους τους τύπους καρκίνου παρατηρείται ένας τεράστιος αριθμός ανωμαλιών, ορισμένες ανιχνεύονται κατ’ επανάληψη σε καρκίνους του ίδιου ιστολογικού τύπου, ενώ άλλες μόνο σε καρκινικές μεταστάσεις, αλλά όχι στον πρωτογενή όγκο. Παρόλο που γνωρίζουμε πολλά για το γενετικό υπόβαθρο αυτής της μάστιγας, οφείλουμε να αναλύσουμε σε μεγαλύτερο βαθμό την αλληλεπίδραση μεταξύ των υπεύθυνων γενετικών ανωμαλιών και περιβαλλοντικών συνθηκών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ιατρική Γενετική», Nussbaum R.L., Mclnnes R.R., Willard H.F., Thompson & Thompson, 2011, Νικοσία-Κύπρος
- Διάλεξη «Γενετική του Καρκίνου», μάθημα «Γενετική Ανθρώπου», 2022, Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Σαραφίδου Θεολογία, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Τμήμα Βιοχημείας και Βιοτεχνολογίας)
