Της Αθηνάς-Νεφέλης Βούκουνα,
Ανά τους αιώνες, δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι θεωρητικοί που επιχείρησαν να ερμηνεύσουν και να αναλύσουν την πολυσυζητημένη και αμφιλεγόμενη έννοια της εξουσίας, της κυριαρχίας δηλαδή που κάποιος διαθέτει έναντι των άλλων έχοντας δυνατότητα να επιβάλλει την θέλησή του. Ο Max Weber , ένας από τους κορυφαίους Γερμανούς κοινωνικούς επιστήμονες, επιθυμώντας να αποδομήσει την έννοια της εξουσίας και να ανακαλύψει τις διαφορετικές της πτυχές, κατασκεύασε τρείς ιδεοτύπους κυριαρχίας, θέτοντας ως κριτήριο την βάση από την οποία αντλεί νομιμοποίηση ο καθένας απ αυτούς. Mε αυτόν τον τρόπο ο Weber κατέληξε στην παραδοσιακή εξουσία η οποία αντλεί την νομιμοποίηση της από την αυθεντία της ιστορίας και του παρελθόντος, στην νομική-ορθολογική εξουσία, η οποία νομιμοποιείται από κανόνες δικαίου και νόμιμους θεσμούς και στην χαρισματική εξουσία, που αντλεί νομιμοποίηση από την χαρισματική προσωπικότητα του ηγέτη και την εμπιστοσύνη του λαού στο πρόσωπο του.
Η βεμπεριανή χαρισματική εξουσία πηγάζει από μια αδιόρατη αίγλη που ο χαρισματικός ηγέτης διαθέτει και στηρίζεται στην δύναμη της πειθούς των μαζών. Η βάση της νομιμοποίησης της είναι ιδιότυπη ,καθώς δεν έχει ως άξονες αναφοράς το δίκαιο ή τους θεσμούς, αλλά συνδέεται με την ικανότητα του ηγέτη να πλάθει συνειδήσεις , να εμπνέει τον λαό και να αποτελεί αυθεντία , έχοντας δεξιότητες όπως αυτές της ευγλωττίας, της αυτοπεποίθησης και της συναισθηματικής εκφραστικότητας. Ένας χαρισματικός ηγέτης διαθέτει κύρος και όραμα, κατορθώνει να άρει τις κοινωνικές αντιστάσεις και να εμφυσήσει νέα πνοή στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι. Κομβικό , βέβαια, σημείο στην ανάπτυξη της χαρισματικής εξουσίας , αν μελετήσουμε παραδείγματα χαρισματικών ηγετών όπως αυτά του Βενιζέλου ,του Παπανδρέου, του Ντε Γκώλ, του Μιτεράν, του Κεμάλ Ατατούρκ ή ακόμα και του Φιντέλ Κάστρο, είναι αυτονόητο πως αποτελούν οι διαπροσωπικές σχέσεις του ηγέτη με τον λαό, καλλιεργώντας εμπιστοσύνη, αίσθημα ασφάλειας και προκαλώντας, ακόμα και τεχνικές, συναισθηματικές συγκινήσεις.
Πότε ,όμως, υπάρχει πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση των χαρισματικών ηγετών στην πολιτική σκηνή; Η απάντηση είναι απλή. Τις περισσότερες φορές, η χαρισματική ηγεσία εμφανίζεται σε περιόδους κοινωνικών αναταραχών και κρίσης του πολιτικού συστήματος, δίνοντας την ευκαιρία σε ικανούς ηγέτες να αναδειχθούν στον πολιτικό στίβο, καλώντας τους να υπερβούν την κοινωνικοπολιτική σήψη και να προσδώσουν ελπίδα και νέες προοπτικές, σηματοδοτώντας την αφετηρία μιας νέας εποχής. Παρόλα αυτά, η χαρισματική εξουσία είναι επιρρεπής στις μεταβολές καθώς όντας προσωποπαγής ,δηλαδή συνυφασμένη με το ένα και μοναδικό πρόσωπο του ηγέτη, γίνεται φανερό ότι σε περίπτωση απουσίας ή απώλειάς του, αυτόματα συνεπάγεται και τέλος εποχής.
Είναι αμφίβολο αν η χαρισματική εξουσία έχει θετικό ή αρνητικό κοινωνικό αντίκτυπο, δεδομένου ότι συνδέεται άρρηκτα και με τον λαϊκισμό , μια ακόμα αμφιλεγόμενη έννοια. Κατά την θετική της εκδοχή η χαρισματική εξουσία μπορεί να εμπνεύσει τον λαό, να αναμοχλεύσει την χαμένη ελπίδα και να δώσει όραμα και νέες προοπτικές στο πολιτικό σκηνικό. Αν ένας ικανός ηγέτης κατορθώσει να συμφιλιώσει τον λαό και να κατευθύνει την κοινωνική δραστηριότητα σε έναν κοινό στόχο για το δημόσιο συμφέρον, με κινητήρια δύναμη τα υψηλά ιδανικά και τις αξίες, καταργώντας τους κομματικούς χρωματισμούς και τα κοινωνικά στεγανά, τότε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η χαρισματική εξουσία μπορεί να λάβει θετικό πρόσημο. Δυστυχώς ,όμως, η ιστορία πολλάκις μας έχει αποδείξει ότι πίσω από το γοητευτικό προφίλ ενός ικανού ηγέτη ,συχνά, κρύβεται ένας επίδοξος δημαγωγός και λαοπλάνος, που εκμεταλλευόμενος την εμπιστοσύνη του λαού, αποβλέπει στην προσωπική του ανέλιξη και ισχυροποίηση. Η χαρισματική εξουσία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το πατερναλιστικό μοντέλο εξουσίας, καθώς ο λαοφιλής και ματαιόδοξος ηγέτης καταλήγει στο να πατρονάρει και να χειραγωγεί τις μάζες, διαθέτοντας σκιώδη κίνητρα και ακολουθώντας φαύλες πρακτικές. Το πλήθος δεν τον αντιμετωπίζει απλά σαν μια πολιτική προσωπικότητα αλλά σαν «πατερούλη» , ο οποίος υπό το πρόσχημα της αγάπης και της προστασίας του κοινωνικού συνόλου, κηδεμονεύει τον λαό και τον μετατρέπει σε άθυρμα στα χέρια του. Βεβαίως, δεν είναι τυχαίες και οι συγκυρίες, στις οποίες εμφανίζονται οι χαρισματικοί ηγέτες.
Όπως είπαμε, το μοντέλο της χαρισματικής εξουσίας ανθεί σε περιόδους κοινωνικής παθογένειας , όταν και η ίδια η κοινωνία απελπισμένη από τα δεινά της , κάθεται άπραγη και προσμένει τον σωτήρα της. Ο μεσσιανισμός, η πίστη δηλαδή για την έλευση ενός λυτρωτή, χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες κοινωνίες που αντιμετωπίζουν την παρακμή. Σε τέτοιες ,λοιπόν, κρίσιμες περιόδους τί πιο εύπεπτο για την κοινωνία από έναν χαρισματικό και ισχυρό ηγέτη που ως δια μαγείας θα λυτρώσει το κοινωνικό σύνολο από τα προβλήματα που το ταλανίζουν, πλάθοντας φρούδες ελπίδες και σαγηνεύοντας το με την δεινότητα στον λόγο του;
Στην ελληνική κοινωνία, ιδιαίτερα από όταν έπληξε την χώρα μας η μεγάλη οικονομικοκοινωνική κρίση, πλανάται το ερώτημα «γιατί δεν εμφανίζεται ένας ικανός ηγέτης που με αποφασιστικότητα θα βγάλει την Ελλάδα από το αδιέξοδο;» Αν το καλοσκεφτούμε η απάντηση δεν είναι τόσο σύνθετη. Το μοντέλο της χαρισματικής εξουσίας ,που ανθούσε έως και την δεκαετία του 80’ περίπου στην Ελλάδα, φαντάζει πλέον ξεπερασμένο. Η έννοια του παντοδύναμου και λαοφιλή ηγέτη που συντρίβει τους πολιτικούς του αντιπάλους και ανακουφίζει τον λαό από τα προβλήματα που τον ταλανίζουν, ανήκει πλέον στο παρελθόν και αντιστοιχεί περισσότερο σε πιο παραδοσιακές κοινωνίες. Σκοπός δεν είναι οι Έλληνες να ελπίζουν και να προσμένουν για έναν «ουρανοκατέβατο» ηγέτη. Σκοπός είναι να συνειδητοποιήσουν ότι θα απαλλαγούν από τα δεινά τους μόνο εάν εργαστούν σκληρά όλοι μαζί και να ορίσουν στην εξουσία όχι έναν ηγέτη , αλλά μια ολόκληρη ομάδα που θα συνεργαστεί με διαφάνεια και επιμέλεια για το δημόσιο συμφέρον. Άλλωστε «τα πολλά μυαλά, είναι καλύτερα από ένα όσο χαρισματικό κι αν είναι αυτό»…
