Ταφές με όπλα ή ταφές πολεμιστών;

Του Γιάννη Μάρκελλου,

Η σύγχρονη έρευνα ταλανίζεται από ένα ερώτημα, το οποίο ίσως τελικά να παραμένει ακόμη αναπάντητο. Ταφές με όπλα ή ταφές πολεμιστών; Οι σύγχρονοι μελετητές προσβλέπουν στον όρο «ταφές με όπλα», προκειμένου να αντικαταστήσουν τον κατά πολύ υποκειμενικό όρο «ταφές πολεμιστών». Με τον πρώτο όρο δίνουμε έμφαση στη λειτουργική χρήση των αντικειμένων και αναζητούμε το καθεστώς, κάτω από το οποίο οι αποθανόντες θάφτηκαν, ενώ με τον δεύτερο το επίκεντρο του ενδιαφέροντος αφορά βιογραφικές πληροφορίες.

Παραπάνω, επιχειρήθηκε μια ανάλυση, έτσι ώστε να γίνει ένας σαφής διαχωρισμός των όρων. Παρά ταύτα δεν εκλείπουν οι φωνές, οι οποίες υποστηρίζουν ότι αυτοί που κατέχουν όπλα ουσιαστικά πρέπει να ταυτιστούν με πολεμιστές. Για να κατανοήσουμε πλήρως αυτό το φαινόμενο, θα χρησιμοποιήσω τα λόγια του Deger-Jalkogv, ο οποίος επεσήμανε ότι οι ταφές με όπλα και, εν γένει, με οπλισμό δίνουν μια σαφή εικόνα για την κοινωνική θέση του αποθανόντος.

Πλήθος ερευνητών συνεχίζει να δίνει διαφορετικές οπτικές θέασης αυτού του φαινομένου. Μερικοί θεωρούν ότι ο όρος «ταφές πολεμιστών» έχει να κάνει με μία τακτική ευρέως διαδιδόμενη στον ομηρικό κόσμο. Η έρευνα προσπάθησε να ξεχωρίσει τα μοναδικά κατά βάση όπλα στη μάχη, το σπαθί και το στιλέτο, τα οποία είναι χαρακτηριστικά των μετα-ανακτορικών πολεμιστών.

Αρχικά, θα επιχειρήσουμε να αναμοχλεύσουμε πληροφορίες σχετικά με τη γεωγραφική εξάπλωση και χρονολόγηση των ταφών με όπλα. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που απαντά ήδη από την Εποχή του Χαλκού στην Ελλάδα. Βέβαια, κατά τον 12^ο αιώνα π.Χ. παρατηρείται αναβίωση αυτού του φαινομένου. Η πρακτική επεκτείνεται σε Αχαΐα, Πελοπόννησο, Θεσσαλία, Ρόδο και Κρήτη. Αργότερα, κατά τον 8^ο αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους οι ταφές με όπλα και στο Άργος. Η καύση είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος ταφής, ο οποίος γνωρίζει μεγάλη διάδοση κατά το 1100 π.Χ.

Κατά κοινή ομολογία και όπως επισημαίνει η Λήμος, τα όπλα συνδέονται κατά ένα μεγάλο ποσοστό με την ανδρική σφαίρα. Για να κατανοήσουμε το ευρύ πλαίσιο εφαρμογής τους, πρέπει να λάβουμε υπόψιν ότι στην Αθήνα επικρατεί το σπαθί Naue II, που αποτελεί το κατεξοχήν όπλο και χαρακτηριστικό του πολεμιστή, τη δεύτερη θέση κατέχει το δόρυ και ακόμα πιο σπάνια ήταν τα μαχαίρια. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει και τσεκούρι, το οποίο ίσως ήταν εργαλείο εργασίας.

Είναι άξιο ιδιαίτερης μνείας ότι η Αθήνα και το Λευκαντί παρουσιάζουν ταφές με όπλα ήδη από την υστεροελλαδική περίοδο. Οι πρόσφατες μελέτες καταδεικνύουν την ανάγκη να δοθεί η ευκαιρία αποσαφήνισης των ανθρωπολογικών χαρακτηριστικών των ατόμων, στα οποία δόθηκε η τελετουργία των όπλων. Οι ταφές με όπλα παρέχουν μια πληρέστερη περιγραφική δομή. Χωρίς καμία αμφιβολία τα ευρήματα από το Ηρώο της Τούμπας στο Λευκαντί, αναδεικνύουν τη σπουδαιότητά του, ως τόπου ταφής της άρχουσας τάξης της περιοχής.

Σε αυτό το σημείο θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά σε ένα ταφικό σύνολο από το Λευκαντί. Σε γενικές γραμμές το Λευκαντί παρουσιάζει άφθονες ταφές πολεμιστών. Η κατοίκηση εκεί με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα χρονολογείται ήδη από τον 11^ο αι. και φτάνει έως και τον 9^ο αι. π.Χ.. Ένας αποτεφρωμένος άνδρας στα αριστερά, μία πλούσια ταφή γυναίκας δίπλα και τέσσερα άλογα είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Ίσως να ανήκαν σε μία βασιλική γενιά. Οι ανασκαφείς παρατήρησαν ότι τα αποτεφρωμένα υπολείμματα βρέθηκαν τυλιγμένα σε ένα ύφασμα και τοποθετήθηκαν μέσα σε έναν κυπριακό αμφορεοειδή κρατήρα, συνοδευόμενα από ένα κατεστραμμένο σπαθί και αιχμή δόρατος.

Συμπερασματικά, για να αποκτήσουμε μια σφαιρική εικόνα για την επίδραση των ταφικών εθίμων κατά την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, επισημαίνεται ότι το σώμα καίγεται μαζί με τα προσωπικά αντικείμενά του. Ο Whitley θεωρεί ότι οι πολεμιστές «υποχρεώνονται» τρόπον τινά να υποστούν αυτό το τελετουργικό ως ένδειξη δόξας και τιμής όλα αυτά προβάλλουν το πρότυπο του πολεμιστή-ήρωα. Ο Μαζαράκης-Αινιάν στην έρευνά του υποστηρίζει ότι ο θάνατος της γυναίκας στο Ηρώο του Λευκαντίου υπήρξε βίαιος. Αν αυτό αληθεύει, τότε μπορεί να γίνει ένας παραλληλισμός με τη σφαγή των 12 Τρώων δίπλα στην πυρά του Πατρόκλου, ότι δηλαδή ο θάνατος της γυναίκας αποτελεί τελετουργική θυσία. Προς επίρρωση των παραπάνω, γίνεται ευρέως κατανοητό πως αυτός ο τρόπος ταφής παραπέμπει σε χαρακτηριστικά «ομηρικών» εθίμων, που ήταν ευρέως διαδεδομένα από πολύ νωρίς στην Εύβοια.

Όπως γνωρίζουμε, ο Κεραμεικός είναι ο πιο γνωστός τόπος ταφής, εν γένει, στην αρχαία Αθήνα, όπου η παρουσία του ανάγεται στην εποχή του χαλκού. Ο Κεραμεικός βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης. Ανασκαφές  πραγματοποιήθηκαν από τους Αμερικανούς. Οι ταφές εκτείνονται και στις δύο όχθες του ποταμού Ηριδανού. Πρωτεργάτης ήταν ο Kubler, ο οποίος κατά την δεκαετία του 1930-1940 ανέσκαψε μια σειρά από ταφές με όπλα (οι ταφές αυτές είχαν σπαθιά, στιλέτα, αιχμές δόρατος κατά βάση). Ο Stromberg παρατηρεί ότι οι ταφές με όπλα αναδεικνύουν και πιστοποιούν το κοινωνικό προφίλ των νεκρών και ότι πρόκειται συγκεκριμένα για την ελίτ, την αφρόκρεμα, θα λέγαμε, εκείνης της εποχής. Οι ανθρωπολογικές μελέτες αποσαφηνίζουν ότι το τελετουργικό των όπλων δόθηκε τόσο σε ενήλικες όσο και σε εφήβους. Υπό αυτό το πρίσμα, ο Whitley παύει να ενστερνίζεται το βιογραφικό μοντέλο και θεωρεί ότι αποτελεί μέρος της τιμής για κάποιο συγκεκριμένο λόγο.

Από το νεκροταφείο του Κεραμεικού θα σταθούμε σε μία ταφή ενός πολεμιστή, «του Αρείου Πάγου» όπως ονομάζεται. Με βάση τις οστεολογικές μελέτες πρόκειται για έναν άνδρα ηλικίας 34 ετών. Τα καμένα οστά του εντοπίστηκαν μέσα σε ένα τεφροδόχο πρωτογεωμετρικό αμφορέα. Μέσα σε ένα ύφασμα είχαν τυλιχθεί και είχαν τοποθετηθεί εντός του λάκκου αιχμές δοράτων, ακόντιο, πέλεκυς, δύο μαχαίρια και ένα ζεύγος χάλκινων ίππων. Μια οινοχόη και τρείς κάνθαροι συμπλήρωναν το σύνολο των κτερισμάτων. Ο Blegen θεωρεί ότι ήταν πολεμιστής ίσως και τεχνίτης. O Coldstream θεωρεί ότι ήταν ιππέας. Το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι τα λυγισμένα σπαθιά αποτελούν όπλα των πολεμιστών που ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και συνήθως μάχονταν έφιπποι.

Η παραπάνω ιδιάζουσα ταφή αναδεικνύει και την ευρέως διαδεδομένη συνήθεια του τελετουργικού της «θανάτωσης» του σπαθιού. Για αυτήν την ηθελημένη ή καλύτερη εσκεμμένη προσπάθεια έχουν εκφρασθεί πολλές απόψεις. Αρχικά, ορισμένοι θεωρούν ότι τα σπαθιά τυλίγονται γύρω από τον λαιμό του αγγείου, προκειμένου να μην χρησιμοποιηθούν ξανά. Η D’Onofrio υποστηρίζει ότι ήταν μέρος της πολυτέλειας της ταφής. Άλλη θεωρία υποστηρίζει ότι αυτό το τελετουργικό γινόταν, επειδή τα σπαθιά ήταν μεγάλα σε μήκος. Παρά ταύτα, θα πρέπει να απαλλαγούμε από διάφορες υπερβολές και να υποστηρίξουμε ότι τα λυγισμένα σπαθιά προσφέρουν μια προοπτική, προκειμένου να κατανοήσουμε τις διάφορες πτυχές του πολέμου και της κοινωνίας κατά την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.

Συμπερασματικά, μέσα από δύο ταφικά σύνολα κατανοήσαμε πλήρως τα ζητήματα που απασχολούν τη σύγχρονη έρευνα. Προσπάθησα μέσα σε αυτές τις λίγες γραμμές να δώσω τη δυνατότητα να αντιληφθούμε την ευρύτητα του φαινομένου. Ως αρχαιολόγοι, ιστορικοί, αλλά και απλοί αναγνώστες ξεχωριστά καλούμαστε να προβούμε σε διεξοδικότερο έλεγχο, για να αποφύγουμε τυχόν μονόφθαλμα, εκ πρώτης όψεως, συμπεράσματα. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η αρχαιολογία θα πρέπει να ανοίξει διαύλους επικοινωνίας με τον σύγχρονο κόσμο και όχι να παραμείνει «προνόμιο μιας ελίτ» ή να γεμίζει τις σελίδες κάποιου αρχαιολογικού εγχειριδίου.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• D’Onofrio, Anna Maria (2017), “Working Tools, Toilet Implements and Personal Adornments in Weapon Burials at Early Iron Age Athens and Lefkandi”, στο Anna Lucia D’Agata (επιμ.), Studi Micenei ed egeo-anatolici, Nuova Serie 3, Rome, 27-52
• D’Onofrio, Anna Maria, (2014), “The Weapon Burial Ritual in the Early Iron Age Kerameikos Cemetery: A Research Project”, στο Bruno Genito (επιμ.), Newsletter di Archeologia CISA, Volume 5, Napoli, 99-122
• D’Onofrio, Anna Maria (2011), “Athenian burials with weapons: the Athenian warrior graves revisited”, στο A. Mazarakis Ainian (επιμ.), The “Dark Ages” Revisited Volume II. Acts of an International Symposium in Memory of William D. E. Coulson, University of Thessaly, Volos, 14-17 June 2007, Volos, 645-673
• D’Onofrio, Anna Maria (2007-2008), “Gli Ateniesi dell’Asty: l’abitato della prima età del ferro attraverso il record archeologico”, στο G. Bartoloni & M.G. Benedettini (επιμ.), Sepolti tra i vivi: Buried Among the Living: Evidenza ed interpretazione di contesti funerari in abitato. Atti del convegno internazionale, Roma, 26-29 Aprile 2006, ScAnt 14, Roma, 437-460
• Lloyd, Matthew (2015), “Death of a swordsman, death of a sword: the killing of swords in the Early Iron Age Aegean ca. 1050- ca. 690 BCE”, στο G. Lee, H. Whittaker and G. Wrightson (επιμ.), Ancient Warfare: Introducing Current Research, Newcastle, 14-31
• Whitley, James (2002) “Objects with attitude: biographical facts and fallacies in the study of Late Bronze Age and Early Iron Age warrior graves”, CAJ 12, 217-232
• Μαζαράκης-Αινιάν, Αλέξανδρος (2000), Όμηρος και Αρχαιολογία, Αθήνα: Εκδ. Καρδαμίτσα