Της Εβελίνας Μάστουρα,
Lex mercatoria και ανάγκη δημιουργίας της
Είναι αναμφίβολο ότι η σύγχρονη πραγματικότητα στο πεδίο των διεθνών συναλλαγών και του διεθνούς εμπορίου καθιστά απαραίτητη την εξεύρεση νέων νομικών βάσεων που αναζητούνται σε κανόνες δικαίου, οι οποίοι κατ’ απόκλιση από το συνήθως συμβαίνον, στερούνται συγκεκριμένης προελεύσεως. Πολλές φορές, η εθνική νομοθεσία και το διεθνές δίκαιο κρίνονται ακατάλληλα ή ανεπαρκή για τη διευθέτηση ζητημάτων με διεθνή χαρακτήρα, στα οποία τα εμπλεκόμενα πρόσωπα κατάγονται από διαφορετικές χώρες. Σε αυτήν την περίπτωση, η “lex mercatoria”, που δεν αποτελεί ούτε εθνικό ούτε διεθνές δίκαιο, αναδεικνύεται ως μία ελκυστική επιλογή.
Προσεγγίζοντάς την από αμιγώς γλωσσική σκοπιά, lex mercatoria σημαίνει εμπορικός νόμος, όμως η διεθνής συναλλακτική πρακτική έχει αποδείξει πως πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο. Το Διεθνές Διαιτητικό Δικαστήριο (με έδρα το Παρίσι) της έχει προσδώσει τον εξής ορισμό: «lex mercatoria είναι το σύνολο των κανόνων του διεθνούς εμπορίου που έχουν αναπτυχθεί από τα εμπλεκόμενα μέρη στον τομέα των διεθνών εμπορικών συναλλαγών και επιβεβαιώνονται από τα εθνικά δικαστήρια». Ως εκ τούτου, η lex mercatoria είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται για να αναφερθεί σε ένα σύνολο διεθνών εμπορικών νόμων και πρακτικών που αναπτύχθηκαν ιστορικά από τις εμπορικές κοινότητες για τη διευκόλυνση του διεθνούς εμπορίου. Δεν πρόκειται για ένα συγκεκριμένο νομικό σύστημα, αλλά για μια συλλογή από νόμους, κανόνες και πρακτικές που εφαρμόζονται συχνά στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές.
Ιστορική αναδρομή
Κανείς δεν θα μπορούσε να αμφισβητήσει την αξία και την προσφορά του ρωμαϊκού πολιτισμού στη διαμόρφωση και την εξέλιξη του δικαίου. Δεν θα ήταν, λοιπόν, υπερβολή αν λέγαμε ότι πρόδρομος της lex mercatoria υπήρξε το jus gentium, μια μορφή κοινού δικαίου που εδραζόταν στον ορθό λόγο, δηλαδή τη λογική και πιο συγκεκριμένα, τη λογική των εμπόρων της εποχής. Παράλληλα με το jus civile (civil law), ήτοι το δίκαιο της civitas, υπήρχε το jus gentium, ένα κοινό παραδεδεγμένο δίκαιο που ήταν κοινό για όλους τους λαούς και δεν στηριζόταν σε θεσμοθετημένους κανόνες. Απόρροια της αντίληψης περί φυσικότητας του δικαίου, το jus gentium εφαρμοζόταν κατά κύριο λόγο από τον πραίτορα (praetor) και περιελάμβανε κοινά παραδεκτούς εμπορικούς κανόνες. Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο υιοθέτησε τη λογική του jus gentium σε εμπορικές συναλλαγές τόσο εντός τους εδάφους του, όσο και με ορισμένα αραβικά κράτη.
Κατά τη διάρκεια της φεουδαρχίας, απέναντι στη φεουδαρχική απολυτότητα και ανελαστικότητα υπήρχε η διαρκής ανάγκη των εμπόρων για αυτονομία, γεγονός που οδηγούσε σε παρεκκλίσεις από τους δύσκαμπτους φεουδαρχικούς νόμους. Λίγο αργότερα, κατά τον 12ο και 13ο αιώνα, έκαναν την εμφάνισή τους στη Γαλλία, την Ιταλία και την Αγγλία, τα πρώτα «εμποροδικεία» της εποχής. Σε αυτά εφαρμόζονταν σύνολα εμπορικών νόμων υπό τη μορφή της lex mercatoria, ενώ το δικαιοδοτικό έργο αναλάμβαναν πρόσωπα που διέθεταν κύρος και απολάμβαναν σεβασμού και αναγνώρισης μεταξύ του κύκλου των εμπόρων και τούτο προς διασφάλιση της βέλτιστης απόδοσης δικαιοσύνης. Σε περίπτωση που καταγιγνώσκονταν αθέμιτες ή παράνομες πράξεις, επιβάλλονταν πρόστιμα στο ηττημένο μέρος. Μάλιστα, οι ηττημένοι έμποροι συνήθιζαν να καταβάλλουν εγκαίρως τα οφειλόμενα ποσά, προκειμένου να μην πληγεί η επαγγελματική τους φήμη. Έτσι, με την ελευθερία που παραχωρήθηκε σταδιακά στους εμπόρους, οι τελευταίοι κυριάρχησαν, εκτός από το οικονομικό, και σε θεσμικό επίπεδο, διαμορφώνοντας δυναμικά την έννοια της lex mercatoria.
Νομική υπόσταση-κατηγορίες
Στο πλαίσιο του νομικού πλουραλισμού, δημιουργήθηκαν, όπως προαναφέρθηκε, σταδιακά και μέσω μακροχρόνιας πρακτικής, σύνολα κανόνων, αντεθνικής προελεύσεως που λόγω της καταλληλότητάς τους χρησιμοποιούνταν ευρέως στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 κυριάρχησε η θεωρία της lex mercatoria, υποστηριχθείσα από τον B. Goldman, ο οποίος έφτασε να υποστηρίζει ότι πρόκειται για μια «Τρίτη», μη κρατική έννομη τάξη των διεθνών εμπόρων που διαθέτουν τον δικό τους δικαιοδοτικό μηχανισμό επίλυσης διαφορών (διεθνή διαιτησία) και κυρώσεις ιδιαίτερης φύσεως που συνίστανται στην αποπομπή των παραβατών από τη διεθνή κοινότητα των εμπόρων, δηλαδή σε ένα είδος κοινωνικής αποδοκιμασίας. Ωστόσο, η θεωρία αυτή δεν υιοθετήθηκε και υπέστη δριμεία κριτική, με αποτέλεσμα να καταλήξουμε στον ορισμό της lex mercatoria, ως μια σειρά κανόνων που προέρχονται από τη δράση ιδιωτικών επαγγελματικών οργανισμών που έχουν κωδικοποιήσει τις συναλλακτικές συνήθειες σε διάφορους τομείς και, ως εκ τούτου, δεν αποτελούν ούτε μια διακριτή έννομη τάξη που δρα παράλληλα με την εθνική και τη διεθνή, ούτε ένα σύστημα δικαιϊκών κανόνων. Οι κανόνες αυτοί αντλούν την πειστικότητά τους από τη λειτουργική χρηστικότητά τους και όχι από τον κρατικό εξαναγκασμό. Η χρησιμότητά τους είναι αυτή που τους υποδεικνύει σαν κατάλληλους για την εφαρμογή τους στην εκάστοτε περίπτωση.
Κάποιες φορές δύνανται να αποκτήσουν ετερονομία (= υποχρεωτική ή συμπληρωματική εφαρμογή, ανεξάρτητα από τη βούληση των μερών) κυρίως στο πλαίσιο της διαιτησίας, δυνάμει της αρχής της αυτονομίας της βούλησης των μερών, όταν ενσωματώνονται σαν συμβατικοί όροι (π.χ. Unidroit για συμβατικές ενοχές), οπότε, όμως, θα κριθεί ερμηνευτικά ότι ρυθμίζουν μόνο το συγκεκριμένο ζήτημα για το οποίο υφίστανται διεθνείς κατηγορίες κανόνων, υπό τη μορφή τυπικού δικαίου (Soft law) και όχι για το σύνολο της έννομης σχέσης. Όταν το δικαιοδοτικό forum είναι διαιτητικό, μπορούν να εφαρμοσθούν σαν οιονεί νομοθετικά μοντέλα για την κάλυψη κενών ή για τον επαναπροσδιορισμό του εθνικού δικαίου, καθώς το εφαρμοστέο από το διαιτητικό δικαστήριο δίκαιο δεν ελέγχεται πολιτειακά. Ως προς τη δικονομική τους μεταχείριση, τα ελληνικά δικαστήρια μπορούν να λάβουν υπόψη τους το περιεχόμενο της lex mercatoria στο πεδίο της ερμηνείας των συναλλακτικών ηθών (ΑΚ 288), κατά το οποίο «Ο οφειλέτης έχει υποχρέωση να εκπληρώσει την παροχή όπως απαιτεί η καλή πίστη, αφού ληφθούν υπόψη και τα συναλλακτικά ήθη». Όμως, αναντίρρητα, η κύρια χρήση τους απαντάται στα διαιτητικά δικαστήρια και, μάλιστα, όταν κρίνονται υποθέσεις διεθνούς εμπορίου, όπου είναι απαραίτητη η εφαρμογή κανόνων που ανταποκρίνονται καλύτερα στις εμπορικές πρακτικές και προασπίζονται τη συναλλακτική ελευθερία και τη διεθνή επιχειρηματικότητα.
Μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι καλές ιδιωτικές πρακτικές που εντοπίζονται σε commodities (εμπορεύματα), όπως το εμπόριο του καφέ ή του κακάο, η lex informatica στον χώρο του ίντερνετ και η lex sportiva στον χώρο του αθλητισμού. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο (International Chamber of Commerce, ICC) που έχει έδρα το Παρίσι και έχει συνεισφέρει με τους γνωστούς κανόνες Incoterms (International Commercial Terms) για τους πωλητές και τους αγοραστές, καθώς και με τους κανόνες διεθνούς διαιτησίας (Uncitral 2006). Μεγάλη σημασία έχει ο Πρότυπος νόμος, που ενσωματώνει τις αρχές Unidroit για τις διεθνείς συμβατικές ενοχές, ένα έργο με σημαντική απήχηση στη διεθνή διαιτησία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον Έλληνα δικαστή όχι μόνο κανονιστικά, αλλά και ερμηνευτικά, δυνάμει των ΑΚ 288 και ΑΚ 388. Τέλος, σύνολα αντεθνικών κανόνων αποτελούν και ομοιόμορφοι τύποι ναυλοσυμφώνων και κανόνες του ΔΕΕ (Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης) για την ενέγγυα πίστωση και τους τρόπους πληρωμής.
Ανακεφαλαίωση
Καταλήγοντας, η lex mercatoria είναι μια ομάδα κανόνων φύσει διεθνοποιημένων, χωρίς αναφορά σε κάποια συγκεκριμένη έννομη τάξη, που εξαιτίας του ουδέτερου χαρακτήρα τους και της πρακτικής τους καθιέρωσης, συνιστούν ένα χρήσιμο εργαλείο ή μάλλον μια οιονεί πηγή δικαίου των διασυνοριακών συναλλαγών. Απόρροια της ιδέας της αυτορρύθμισης και της αρχής της αυτονομίας των μερών, συνεισφέρουν κατά αποτελεσματικό τρόπο στην ασφάλεια δικαίου στον κόσμο του διεθνούς εμπορίου. Μένει να δούμε αν στο μέλλον ο ενωσιακός ή εθνικός νομοθέτης θα προβεί στην ενσωμάτωσή τους σε νομοθετικά κείμενα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Χάρης Π. Παμπούκης, Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2020
- What is lex mercatoria, lawyr.it, διαθέσιμο εδώ
- Lex mercatoria και επίλυση εμπορικών διαφορών» kstlaw.gr, διαθέσιμο εδώ
