Της Χιόνας Οικονομάκη,
«Θωρώ πολλούς και πεθυμούν, κ’ έχω το γρικημένα, να μάθουν τις εκόπιασεν εις τ’ απανωγραμμένα. K’ εγώ δε θέ να κουρφευτώ, κι αγνώριστο να μ’ έχουν, μα θέλω να φανερωθώ, όλοι να με κατέχουν. BITΣENTZOΣ είν’ ο Ποιητής, και στη Γενιάν KOPNAPOΣ, που να βρεθεί ακριμάτιστος, σα θα τον πάρει ο Xάρος. Στη Στείαν εγεννήθηκε, στη Στείαν ενεθράφη, εκεί ήκαμε κ’ εκόπιασεν ετούτα που σας γράφει» είναι ένα σύντομο, αυτοβιογραφικό σημείωμα του μεγάλου Κρητικού συγγραφέα που καθόρισε τη λογοτεχνία μας. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος του Ιακώβου, μέλος της εξελληνισμένης βενετοκρητικής οικογένειας των Κορνάρων της Σητείας και του Χάνδακα, γεννήθηκε στο χωριό Τραπεζόντα της Σητείας στις 26 Μαρτίου 1553. Ο αδελφός του, Ανδρέας, υπήρξε ισόβιος πρόεδρος της Ακαδημίας των Στραβαγκάντι. Σαφέστατα, αυτό επέτρεπε στον Βιτσέντζο να συμμετέχει τακτικά σε συνεδριάσεις της Ακαδημίας, κάτι το οποίο συνέδραμε καθοριστικά στην εξοικείωσή του με το λογοτεχνικό γίγνεσθαι εν γένει, αλλά και με τα ιταλόφωνα ποιήματα. Η σπουδαιότερη και προσφιλέστερη σύνθεση του Κορνάρου δεν είναι άλλη από τον «Ερωτόκριτο», μία έμμετρη, ερωτική μυθιστορία που έχει ασκήσει καθοριστική επιρροή στον κόσμο των τεχνών και των γραμμάτων, αφήνοντας ανεξίτηλο το προσωπικό της στίγμα.
Η πλοκή του μυθιστορήματος αντλήθηκε από κάποια ιταλική πεζή διασκευή του γαλλικού ιπποτικού μυθιστορήματος Paris et Vienne (1487) του Pierre de la Cypède. Ωστόσο, ο ίδιος ο Κορνάρος κατάφερε να πετύχει κάτι το εξαιρετικά καινοτόμο: Κατακερματίζοντας τα στενά περιθώρια της μεσαιωνικής λογοτεχνίας που προϋποθέτουν ένα περιβάλλον πλαισιωμένο από ιδιαίτερα αυστηρή ηθική, προσάρμοσε το δικό του έργο στην Αναγεννησιακή πραγματικότητα. Ταυτόχρονα, ως προς την ίδια τη δομή του έργου, πραγματοποιήθηκαν σημαντικές αλλαγές στη χρονική σειρά διάταξης των γεγονότων, αλλά και στα ίδια τα περιστατικά, αφού μερικά τροποποιήθηκαν αρκετά και κάποια άλλα αφαιρέθηκαν οριστικά και αντικαταστάθηκαν από νέα.
Ο Κορνάρος, για τη συγγραφή του «Ερωτόκριτου», χρησιμοποίησε δύο ευρείες κατηγορίες πηγών: Τις ελληνικές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται οι δημώδεις μυθιστορίες της υστεροβυζαντινής περιόδου και σύγχρονά του κείμενα όπως, επί παραδείγματι, η Ερωφίλη του Γεώργιου Χορτάτση, και τις ιταλικές. Στις τελευταίες συμπεριλαμβάνονται οι δεσπόζουσες επιδράσεις που δέχθηκε ο Κορνάρος από τον Orlando Furioso του Ariosto αλλά και από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου.
Ιδεολογικά, ο συγγραφέας είχε απόλυτη επίγνωση αναφορικά με το πεδίο κατάταξης του συγγραφόμενου έργου, αφού στην εποχή του ο όρος αποδιδόταν με την ιταλική λέξη “romanzo”. Με το πέρας των χρόνων, πλήθος μελετητών αποπειράθηκε να κατατάξει το εν λόγω έργο σε λογοτεχνικές «φόρμες» με τις κατηγορίες του έπους, του ερωτικού ποιήματος και του έμμετρου μυθιστορήματος να πρυτανεύουν. Σήμερα, ορμώμενοι τόσο από τη φύση του πρωτότυπου έργου όσο και από την ίδια τη δημιουργία των γνωρισμάτων και των χαρακτήρων που συνθέτουν την ιστορία, το έργο χαρακτηρίζεται ως ερωτική μυθιστορία.
Στο σημείο αυτό, αξίζει να υπογραμμίσουμε ορισμένες ειδολογικές πρωτοβουλίες του συγγραφέως, οι οποίες, σε συνδυασμό με την άρτια πλοκή του δημοφιλούς έργου, το ανέδειξαν ως ένα από τα αρτιότερα και επιδραστικότερα στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας. Αναλυτικότερα, στο έργο έχουν πραγματοποιηθεί καίριας σημασίας αποκλίσεις από την τυπική δομική διάρθρωση των μυθιστοριών, με την οπτική του Κορνάρου να επιτάσσει απλοποίηση της πλοκής μέσω παρέμβλητων επεισοδίων, τα οποία, ταυτοχρόνως, συντελούσαν στη δημιουργία προσμονών, αναφορική με την έκβαση της ιστορίας. Ακόμα, μία θεμελιώδης διαφοροποίηση του εν λόγω έργου από τις πιθανές πηγές του είναι η απόρριψη του θεματικού άξονα της θρησκείας, ως ένας παράγοντας δυναμικός που διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην πορεία των γεγονότων.
Η γενικότερη αναγεννησιακή διάσταση του έργου, η τεχνική ab ovo (από την αρχή) με την οποία εξιστορούνται τα γεγονότα και τα εγκιβωτισμένα επεισόδια που διανθίζουν την πλοκή και, παράλληλα, συντελούν στην κατανόηση της ιστορίας, είναι στοιχεία που ξεχωρίζουν τόσο τον Ερωτόκριτο, όσο και τον ίδιο τον Κορνάρο. Επίσης, η απουσία του παραφυσικού στοιχείου και της ιπποτικής διάστασης, γενικότερα, είναι αυτά τα γνωρίσματα που θα αναδείξουν την ιδιαίτερη αξία του ηρωισμού και της γενναιότητας, εντάσσοντας το δημιούργημα στο φάσμα του ανθρωποκεντρισμού. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος, ένας από τους σπουδαιότερες λογοτέχνες της ελληνικής γραμματείας, με τη φρέσκια οπτική του και τη νεωτερική του πένα, θα χαράξει μία νέα τομή στην ιστορία των τεχνών, επηρεάζοντας εξακολουθητικά και αναπόσπαστα μέσα στον χρόνο μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών που εμπνέονταν από το ίδιο το έργο ή και τις επιμέρους καινοτομίες του. Ο Ερωτόκριτος πέρα από ένα δημιούργημα με ενδιαφέρουσα υπόθεση, κατορθώνει να ξεχωρίσει εξαιτίας της πρωτοπορίας, της δομικής αρτιότητας και της διαχρονικής προσέγγισής του, χαρακτηριστικά που το ανέδειξαν ως ένα από τα πιο λαμπρά έργα όλων των εποχών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ζητήματα ποιητικής και πρόσληψης του Ερωτόκριτου, (επιμ.: Στ. Κακλαμάνης), Σητεία 2015.
- Κακλαμάνης Στέφανος, Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος-17ος αιώνας). Τόμος Γ΄. Εισαγωγή, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2019.
- Holton David, «Μυθιστορία»: Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης (απόδοση στα ελληνικά: Ναταλία Δεληγιαννάκη), Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1997.
- Λασιθιωτάκης Μιχάλης, «Ο Ερωτόκριτος και τα ιταλικά “trattati d’ amore” του 16ου αιώνα», Μαντατοφόρος 39/40 (1995).
- Καλλίνης Γιώργος, «‘Σαν τ’ αρμηνεύγει η φύση’: η λειτουργία της εκτενούς παρομοίωσης στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου», Παλίμψηστον 28 (Άνοιξη 2012).
