Της Χριστίνας Σεφθελή,
Οι επικήδειες επιγραφές των Αθηναίων
Οι Αθηναίοι ήταν γνωστοί για τους επικήδειους λόγους που εκφωνούσαν προς τιμήν των νεκρών του πολέμου. Παράλληλα με την εκφώνηση των επικήδειων λόγων, οι Αθηναίοι ακολουθούσαν την τελετή της επιστροφής των νεκρών για την ταφή τους. Η πρακτική αυτή αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της αθηναϊκής κοινωνίας. Επίσης, συναντάται και σε άλλες περιοχές όπως στις Θεσπιές, στα Μέγαρα και στη Σπάρτη. Αντιθέτως, στην Χαιρώνεια, οι νεκροί θάβονταν στο ίδιο το πεδίο της μάχης. Επιπλέον, υπάρχουν μνημεία επικήδειων επιγραφών, όχι μόνο στην Ερεχθηίδα φυλή, αλλά και στα Μέγαρα, την Τανάγρα και τις Θεσπιές.
Η τιμή των νεκρών
Οι Αθηναίοι τιμούσαν τους νεκρούς τους με ποικίλους και διαφορετικούς τρόπους. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ήταν καθιερωμένο έθιμο των Αθηναίων να πραγματοποιείται δημόσια η ταφή των νεκρών πολέμου. Τα οστά των νεκρών τοποθετούνταν σε δέκα φέρετρα, συμβολίζοντας έτσι τις δέκα φυλές της Αθήνας και συνοδεύονταν από δημόσια πομπή στον Κεραμεικό. Στην «Αθηναίων Πολιτεία», ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι γίνονταν επιτάφιοι αγώνες προς τιμήν των νεκρών υπό την ηγεσία του πολέμαρχου.
Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, μετά την ταφή, εκφωνούνταν επίσημος επιτάφιος λόγος προς τιμήν των νεκρών. Παράλληλα, ο Διόδωρος, αναφέρει ότι ο επικήδειος λόγος και οι αγώνες θεσπίστηκαν αρχικά για να τιμήσουν τους νεκρούς των Περσικών Πολέμων. Ο Παυσανίας από την άλλη, καταγράφει την ύπαρξη νεκροταφείου κοντά στην Ακαδημία και ισχυρίζεται ότι εκεί υπήρχε στήλη με τα ονόματα όσων είχαν πεθάνει στις μάχες, εκτός από τη μάχη του Μαραθώνα, όπου οι νεκροί θάφτηκαν στο πεδίο μάχης, όπως και στην μάχη των Πλαταιών, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο. Επιπρόσθετα, ο Παυσανίας αναφέρει την ύπαρξη παλαιότερων μνημείων ταφής των νεκρών πολέμου στη μάχη του Ευρυμέδοντα.
Όσον αφορά την καταγραφή των νεκρών πολέμου, φαίνεται πως πρόκειται για μεταγενέστερη πρακτική. Είναι απίθανο να υπήρχε οργανωμένος κατάλογος νεκρών πολέμου ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι κατάλογοι αυτοί, με τα ονόματα των πεσόντων χρονολογείται ότι καθιερώθηκαν από το 464 π.Χ. και εξής.
Η επιγραφή των θανούντων πολέμου το 464 π.Χ.
Αθήνα. Πηγή Εικόνας: ime.gr / Δικαιώματα Χρήσης Εικόνας: Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Το μνημείο που χρονολογείται στο 464 π.Χ. είχε τη μορφή σειράς στηλών, εκ των οποίων μια αντιστοιχούσε για κάθε φυλή. Στις στήλες αυτές, καταγράφονταν οι νεκροί ανάλογα με την τοποθεσία που είχαν πεθάνει. Άξιο αναφοράς είναι το γεγονός, ότι κάποια από τα ονόματα που συναντάμε καταγεγραμμένα ανήκαν και σε μερικούς νεκρούς από τους Αθηναίους συμμάχους και μερικά σε δούλους που έλαβαν μέρος σε μάχες.
Περίπου 124 Αθηναίοι νεκροί καταγράφονται στα σωζόμενα θραύσματα του μνημείου. Εξ αυτών, οι 68 ανήκαν στη φυλή Οινηΐς, ενώ για τους υπόλοιπους 46, η φυλή παραμένει άγνωστη.
Υπάρχει η άποψη, ότι η στήλη που σώζεται, αποτελούσε τμήμα ενός μεγαλύτερου μνημείου. Ωστόσο, η λεία και αδιατάρακτη επιφάνεια των πλευρών της υποδηλώνει ότι ήταν ανεξάρτητη και όχι ενσωματωμένη σε κάποια άλλη κατασκευή. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι στον κατάλογο της Ερεχθηίδας φυλής, επισημαίνεται ότι όλοι οι αναγραφόμενοι πολεμιστές πέθαναν κατά το ίδιο έτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bury J.B. (2011), Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα: εκδ. Καρδαμίτσα
- Osborne R. & Rhode P. (2017), Greek Historical Inscriptions, εκδ. Oxford University Press
- Ταφικές τελετές για τους νεκρούς του πολέμου, ime.gr, διαθέσιμο εδώ
