Της Αννίτας Ελισσαίου,
Τα φετινά Χριστούγεννα είναι διαφορετικά για όλους, αλλά κάποιες παραδόσεις παραμένουν ίδιες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, ένα χριστουγεννιάτικο έθιμο της Ολλανδίας έχει προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις, με πολλούς να ζητάνε την κατάργησή του και άλλους να μάχονται για τη διατήρησή του. Πρόκειται για τον πιστό βοηθό του Αγίου Νικολάου, τον «Μαύρο Πητ», ή Zwarte Piet.
Η Ολλανδία γιορτάζει την έναρξη της χριστουγεννιάτικης περιόδου με την άφιξη, μέσω μιας παρέλασης πλεούμενων, του Αγίου Νικολάου (Sinterklaas), συνοδευόμενου παραδοσιακά από τους «Μαύρους Πητ». Ο χαρακτήρας του Μαύρου Πητ έκανε για πρώτη φορά την εμφάνισή του το 1850 σε παιδικό βιβλίο του δασκάλου Jan Schenkman, και από τότε έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της χριστουγεννιάτικης περιόδου της χώρας. Αρχικά, ο Πητ απεικονίζονταν ως υπηρέτης του Αγίου Νικολάου με εμφάνιση που παρέπεμπε σε Μαυριτανό της εποχής, με σκούρο δέρμα και ανάλογη ένδυση.
Αργότερα, τα ρούχα του αντικαταστάθηκαν από πολύχρωμα κομμάτια του 16ου αιώνα, ενώ δουλειά του ήταν να μοιράζει γιορτινά γλυκά και δώρα στα καλά παιδιά, και να τιμωρεί τα άτακτα. Σήμερα, προκειμένου να παραμείνουν πιστοί στις αρχικές απεικονίσεις του Πητ, όσοι τον υποδύονται βάφουν το πρόσωπό τους με μαύρη μπογιά (πρακτική γνωστή και ως blackface), ζωγραφίζουν έντονα κόκκινα χείλη, προσθέτοντας στο τέλος μαύρες, φουντωτές περούκες και χρυσούς κρίκους. Για πολλούς, όμως, η εικόνα αυτή παραπέμπει σε κάτι άλλο.
Μεγάλο ποσοστό της ολλανδικής κοινωνίας θεωρεί ότι η εικόνα του Μαύρου Πητ μοιάζει πιο πολύ με ρατσιστική καρικατούρα, παρά με αθώα χριστουγεννιάτικη φιγούρα. Η επιρροή για τον χαρακτήρα ενδεχομένως να προέρχεται από τη συμμετοχή της χώρας στο διατλαντικό δουλεμπόριο κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα. Επιπλέον, αρκετά στοιχεία του χαρακτήρα είναι πιθανώς εμπνευσμένα από τα αμερικάνικα «minstrel shows», μουσικές κωμικές παραστάσεις στις οποίες λευκοί ηθοποιοί ντύνονταν και βάφονταν ως Αφρικανοί, προβάλλοντας ρατσιστικά στερεότυπα. Η πρακτική του blackface από μόνη της θεωρείται ευρέως βαθιά προσβλητική, αυτό όμως δεν φαίνεται να είναι αρκετό για να αποτρέψει τη συνέχιση της παράδοσης. Παρά το υπόβαθρο και την εμφάνιση του Μαύρου Πητ, αξιοσημείωτο ποσοστό του πληθυσμού χαίρεται με το έθιμο αυτό, δίχως να το συνδέει με ρατσιστικές επεκτάσεις.
Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχουν πληθύνει οι αντιδράσεις για την αλλαγή της εικόνας του Μαύρου Πητ εξαιτίας και των αντιρατσιστικών οργανώσεων. Σύμμαχος τους η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων, η οποία με αναφορά της το 2015 επεσήμανε ότι ο χαρακτήρας του Μαύρου Πητ αντικατοπτρίζει αρνητικά στερεότυπα για τα άτομα αφρικανικής καταγωγής. Το αντιρατσιστικό κίνημα Black Lives Matter που έλαβε ξανά τεράστιες διαστάσεις φέτος στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής μετά τον θάνατο του αφροαμερικανού George Floyd, συνέβαλε, επίσης, στην κινητοποίηση περισσότερων ατόμων ενάντια στο αμφιλεγόμενο έθιμο. Σύμφωνα με δημοσκοπήσεις τον Ιούνιο του 2020, το ποσοστό των ανθρώπων που θέλουν να συνεχίσουν να βλέπουν τον Μαύρο Πητ στην παραδοσιακή του εμφάνιση μειώθηκε σε 47%, σε σύγκριση με το 71% αντίστοιχης έρευνας το 2019.
Το ζήτημα έχει γίνει πολλές φορές θέμα συζήτησης και στην πολιτική σκηνή της χώρας, με τις απόψεις να διίστανται μεταξύ των κομμάτων. Σε μια πιο πρόσφατη εξέλιξη, όμως, η αλλαγή στάσης του πρωθυπουργού της χώρας, Mark Rutte, αποτελεί θετικό σημάδι για τους «αντι-Πητ». Ο πρωθυπουργός, ο οποίος παλαιότερα είχε υποστηρίξει την συνέχιση της παράδοσης, είναι πλέον υπέρ της αλλαγής, έχοντας κατανοήσει, όπως δήλωσε ο ίδιος, τους προβληματισμούς των ακτιβιστών.
Ο χαρακτήρας του Μαύρου Πητ πάντως σιγά-σιγά αποχωρεί από τις μεγάλες πόλεις, τα καταστήματα και τα σχολεία της Ολλανδίας. Πολλές δημόσιες βιβλιοθήκες στη χώρα πήραν την απόφαση να αφαιρέσουν από τα ράφια τους τα βιβλία στα οποία απεικονίζεται ο Μαύρος Πητ, αντικαθιστώντας τα με άλλες ιστορίες. Παράλληλα, οι κολοσσοί των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν απαγορεύσει οποιεσδήποτε φωτογραφίες με blackface στις πλατφόρμες τους, με αφορμή το κίνημα Black Lives Matter. Τέλος, η Google δεν επιτρέπει καμία διαφήμιση όπου φαίνεται η συγκεκριμένη φιγούρα, σε μια προσπάθεια να καταργηθεί η εικόνα από την δημόσια σκηνή.
Το κενό που αφήνει πίσω της η απόρριψη του Μαύρου Πητ έρχεται να καλύψει μια νέα, ανανεωμένη έκδοση του βοηθού του Αγίου Νικολάου: ο «Roetpiet», δηλαδή Πητ της καμινάδας ή «καρβουνιασμένος» Πητ, σε ελεύθερη μετάφραση. Αποτελεί μια μέση λύση για αυτούς που δεν θέλουν ο χαρακτήρας να χαθεί ολοκληρωτικά από τη χριστουγεννιάτικη παράδοση και για αυτούς που αντιδρούν στη ρατσιστική εικόνα. Σε αντίθεση με τον παλιό χαρακτήρα, ο νέος Πητ είναι μόνο μουτζουρωμένος από κάρβουνο στο πρόσωπό του, με τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του να παραμένουν φυσικά. Η μεταμόρφωση της επίμαχης φιγούρας σε μια πιο μοντέρνα εμφάνιση έγινε δεκτή από μεγάλο μέρος του ολλανδικού πληθυσμού, που έσπευσε να υιοθετήσει τον καινούριο Πητ. Η μεταμόρφωσή του, όμως, δεν έχει επιφέρει ακόμα τη σύμπνοια σε ό,τι αφορά το χριστουγεννιάτικο έθιμο.
Αν και γίνονται προσπάθειες για να ελαττωθούν οι εντάσεις γύρω από τον χαρακτήρα, εξακολουθούν να υπάρχουν πιστοί υποστηρικτές της παράδοσης αρνούμενοι να δεχτούν την κατάργηση του αυθεντικού Μαύρου Πητ. Ένα μεγάλο τμήμα αυτών των ανθρώπων αντιπροσωπεύεται από ακροδεξιές παρατάξεις ή ακόμη και νεοναζιστικές οργανώσεις. Με το επιχείρημα ότι ο Μαύρος Πητ είναι αναπόσπαστο κομμάτι των Χριστουγέννων, τα μέλη αυτών των ομάδων εκφράζουν συχνά την εναντίωσή τους προς τα αιτήματα για αλλαγή του φανταστικού χαρακτήρα, για τον οποίο δεν βρίσκουν τίποτα ρατσιστικό. Οι περισσότεροι εκλαμβάνουν την αφαίρεση του Μαύρου Πητ από τις παρελάσεις ως επίθεση στον πολιτισμό τους, ή ως απειλή για τη γιορτή των Χριστουγέννων. Οι φανατικοί οπαδοί του Μαύρου Πητ έχουν κάνει πολλές φορές την εμφάνισή τους σε ειρηνικές διαδηλώσεις, που οδήγησαν τελικά σε συγκρούσεις μεταξύ των δύο αντίθετων πλευρών.
Πάντως, η κοινωνία της Ολλανδίας φαίνεται επιτέλους πιο ανοιχτή στην αλλαγή μιας μακροχρόνιας παράδοσης. Η αντιπαράθεση για τον χαρακτήρα του Μαύρου Πητ φέρνει τη χώρα αντιμέτωπη με τα μαύρα στίγματα του παρελθόντος της και τα προβλήματα συστημικού ρατσισμού, που προκαλούν την ενόχληση αυτών που δεν θέλουν να τα αναγνωρίσουν. Τα αισθήματα των προσβεβλημένων ομάδων, ωστόσο, είναι δικαιολογημένα. Η εμφάνιση του Μαύρου Πητ δεν είναι για τα δεδομένα της εποχής μας χαριτωμένη, αλλά προβληματική, και σίγουρα δεν είναι μια εικόνα που αρμόζει σε μια προοδευτική χώρα. Ίσως είναι καιρός πια ο Άγιος Νικόλαος να αναζητήσει έναν άλλο βοηθό…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Justine Swaab, Marie-Helene Carleton, Micah Garen, “Black Pete: Is time up for the Netherlands’ blackface tradition?”, Aljazeera, διαθέσιμο εδώ
- Eline Schaart,”The Netherlands gets ready to cancel Black Pete”, Politico, διαθέσιμο εδώ
