Της Κωνσταντίνας Παναγιωτοπούλου,
Όλα ξεκίνησαν πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Οι πρώτοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική, σηματοδοτώντας την ανάδυση ενός νέου γένους, προερχόμενου από τον Αυστραλοπίθηκο, ενός γένους που ονομάστηκε Homo (άνθρωπος). Το είδος sapiens του γένους Homo εξελίχθηκε, επίσης, στην Αφρική, πριν από περίπου 200.000 χρόνια. Οι πρόγονοί μας επιτελούσαν σε μεγάλο βαθμό τις ίδιες λειτουργίες με εμάς: Είχαν την δική τους ρουτίνα, τις δικές τους παρέες, τα δικά τους αστεία, τις δικές τους κοινωνίες που εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους. Όσοι παρουσίαζαν αντικοινωνική συμπεριφορά, αφήνονταν πίσω, μόνοι, κι έρχονταν αντιμέτωποι με την φύση και τον θάνατο.
Ο επόμενος μεγάλος σταθμός είναι η Βιομηχανική Επανάσταση. Η εκβιομηχάνιση άνοιξε νέες θέσεις εργασίας. Οι πόλεις έγιναν φάρος. Η αστυφιλία και η αστικοποίηση ερήμωσαν παλιές επαρχιακές κοινότητες και μύησαν τους ανθρώπους στο χαοτικό, απρόσωπο περιβάλλον των πόλεων. Όσοι είχαν συνηθίσει να περνούν τις μέρες τους με τους γείτονες και τους φίλους τους, ήρθαν αντιμέτωποι για πρώτη φορά με μία συντριπτική αίσθηση απομόνωσης, την οποία βίωναν έντονα ακριβώς επειδή μοιράζονταν γενετικά την ανάγκη των προγόνων τους για κοινωνικές συναναστροφές.
Αλλά δεν είχαν δει τίποτα ακόμα. Σήμερα είμαστε όλοι θύματα ενός παραδόξου: Την εποχή της μεγαλύτερης διασυνδεσιμότητας που έχει ποτέ βιώσει η ανθρωπότητα, τα ποσοστά μοναξιάς είναι πιο αυξημένα από ποτέ. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο με την άφιξη του κορωνοϊού και την κοινωνική απομόνωση. Παράλληλα στον κορωνοϊό, ξετυλίγεται και μία πανδημία μοναξιάς, που για πολλά άτομα αναβαθμίζεται στην χρόνια μορφή της.
Η μοναξιά σκοτώνει, κυριολεκτικά. Προϊστορικά, τα πράγματα ήταν πιο ξεκάθαρα. Τις εποχές των στενών ανθρώπινων κύκλων, το να είσαι μόνος σήμαινε να είσαι κοινωνικά αποκλεισμένος, απομονωμένο και ανυπεράσπιστο έρμαιο της φύσης. Σε ένα τέτοιο σενάριο, οι πιθανότητες επιβίωσης είναι σχεδόν μηδενικές, εκτός αν είσαι ο Μόγλης ή ο Ταρζάν. Αλλά η προϊστορία έγινε ιστορία και η ιστορία έγινε παρόν. Τώρα, που η κοινωνική συσπείρωση με την παραδοσιακή της έννοια δεν είναι αναγκαία για την επιβίωση, μπορείς να είσαι μόνος δίπλα σε χιλιάδες άτομα. Μπορείς να είσαι μόνος μέσα στο ίδιο σου το σπίτι, το οποίο μοιράζεσαι με την οικογένειά σου ή στο σχολείο σου, το οποίο μοιράζεσαι με εκατοντάδες άλλους ανθρώπους.
Η μοναξιά ξεγελά τον εγκέφαλο ώστε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως μέρος εχθρικό, κάτι που πυροδοτεί το ένστικτο της αυτοπροστασίας. Το ένστικτο αυτοπροστασίας οδηγεί το μοναχικό άτομο στην απόρριψη προσκλήσεων σε κοινωνικά γεγονότα ή προτάσεων για συναντήσεις με φίλους. Η αποφυγή των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων οδηγεί σε ακόμα περισσότερη μοναξιά, που είναι η έναρξη και ο τερματισμός αυτού του φαύλου κύκλου. Η σπείρα μοιάζει ατελείωτη.
Όταν το πρόβλημα γίνεται χρόνιο, απειλεί σοβαρά την υγεία. Ερευνητές από το πανεπιστήμιο McGill και το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης συμπέραναν ότι η μοναξιά εξασθενεί πολύπλευρα τον οργανισμό. Για παράδειγμα, διαταράσσεται η λειτουργία του εγκεφάλου και του ενδοκρινικού συστήματος, που είναι υπεύθυνο για την ομοιόσταση και την έκκριση κατάλληλων ορμονών. Το ανοσοποιητικό σύστημα αποδυναμώνεται, μειώνοντας την αντίσταση απέναντι σε ασθένειες και μολύνσεις. Επιπλέον, το άτομο καταβάλλεται ευκολότερα από ψυχικές ασθένειες. Η μοναξιά γίνεται μοιραία, όταν ο άνθρωπος που την βιώνει σταματά να φροντίζει τον εαυτό του, ενδίδει σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές (λ.χ. αλκοολισμός, ναρκωτικά) με την πεποίθηση ότι θα γεμίσουν το κενό, εγκαταλείπεται από το ανοσοποιητικό του σύστημα και αντιμετωπίζει χρόνια αϋπνία, κάτι που επιταχύνει την γήρανση. Γίνεται επίσης μοιραία, όταν προκαλεί κατάθλιψη και αυτοκτονία.
Το ερώτημα είναι: Όλα αυτά συμβαίνουν επειδή είναι κομμάτι της φύσης μας, ή ξεσπούν ως αντίδραση του οργανισμού σε δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες; Η ιστορικός Fay Bound Alberti δεν θεωρεί ότι η μοναξιά έχει υπεριστορικό χαρακτήρα, αλλά ότι είναι γέννημα θρέμμα του καπιταλιστικού τρόπου ζωής, που συνυφαίνεται με τις ιεραρχικές δομές, τις διακρίσεις και τον ατομικισμό. Προφανώς, πολλοί στην ιστορία ένιωθαν μόνοι και πριν το ξέσπασμα του καπιταλισμού, αλλά η Bound Alberti εντοπίζει μια εντατικοποίηση και διάδοση της χρόνιας μοναξιάς μετά από αυτό.
Ειδικά όσο κυλάει ο χρόνος, συντρέχει κι ένας νέος παράγοντας: Η τάση να ζουν όλο και περισσότεροι άνθρωποι μόνοι τους. Η τάση αυτή παρουσιάζεται ενισχυμένη στις χώρες των οποίων η νοοτροπία και τα κοινωνικά ήθη επιδοκιμάζουν την αυθυπαρξία. Αυτή είναι εφικτή κυρίως χάρη στην ύπαρξη λειτουργικού κράτους πρόνοιας, το οποίο μπορεί ευκολότερα να παρέχει, τηρουμένων των αναλογιών, οικονομική στέγαση. Σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat, στην Σουηδία σχεδόν το 70% των ενηλίκων από 19 έως 24 ζούσε το 2019 μόνο του. Στην Ελλάδα, όπου παραδοσιακά το άτομο είναι στενά συνδεδεμένο με την οικογένειά του, το αντίστοιχο ποσοστό ανερχόταν σχεδόν στο 14%. Όπως και να ‘χει, όμως, το να ζεις μόνος σου «κανονικοποιείται» όλο και περισσότερο ανά τον κόσμο, δημιουργώντας ευμενείς συνθήκες για την άνθιση της μοναξιάς (παρόλο που δεν υπάρχει πάντα καταλυτική αιτιολογική συσχέτιση ανάμεσά τους).
Ποιο είναι, λοιπόν, το συμπέρασμα στο οποίο μπορούμε να καταλήξουμε; Ότι πιθανότατα ο άνθρωπος δεν νιώθει μόνος δίχως αιτία. Από την προϊστορία μέχρι και πριν την Βιομηχανική Επανάσταση, βρισκόταν συνεχώς κοντά στην οικογένεια, τους φίλους και την κοινότητά του. Αυτό δεν σημαίνει πως κάποιος δεν μπορεί να αισθάνεται αποκλεισμένος ακόμα και ανάμεσα σε κόσμο, αλλά σίγουρα το αίσθημα απομόνωσης εντείνεται καθώς οι συμπαγείς πυρήνες των παραδοσιακών κοινοτήτων και οικογενειών διασπώνται. Απ’ ό,τι φαίνεται, η εποχή της τεχνολογίας και της διασυνδεσιμότητας δύσκολα μπορεί να μας ξεγελάσει και να μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι άνθρωποί μας δεν βρίσκονται στην πραγματικότητα κάποιες ώρες, κάποιες χώρες ή μισή Γη μακριά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ:
- Loneliness can directly impair immune system, increase risk of death: study, CTVNews, Διαθέσιμο εδώ
- The history of loneliness, The New Yorker, Διαθέσιμο εδώ
- Why more people than ever are living alone – and what this means for the environment, The Conversation, Διαθέσιμο εδώ
