Του Βασίλη Μορφονιού,
Καθώς την περασμένη εβδομάδα εκατομμύρια άνθρωποι παρακολουθούσαν με κομμένη την ανάσα στις οθόνες τους ειδήσεις από τον πόλεμο στη μέση ανατολή, (που ακολούθησε την απρόκλητη επίθεση του Ισραήλ στο Ιράν), σενάρια για ένα τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, εν δυνάμει πυρηνικό, ολοένα και φούντωναν. Το χιούμορ και η ελαφρότητα με τα οποία αντιμετωπίζεται από τη νεολαία το θέμα, απλά αποκρύπτουν την τρομακτική σκέψη στο μυαλό των νέων, ότι ανά πάσα στιγμή η ανθρωπότητα μπορεί να οδηγηθεί στον αφανισμό με το πάτημα ενός κουμπιού. Ο φόβος αυτός ήταν που ώθησε τον Stanley Kubrick να γυρίσει την καλύτερη πολεμική σάτιρα του σινεμά, το Dr Strangelove.
Η ταινία γυρίστηκε μόλις δύο χρόνια μετά την Κουβανική πυραυλική κρίση του 1962. O Kubrick, τρομαγμένος όπως πολλοί τότε ότι ο κόσμος είναι ένα βήμα πριν τον αφανισμό, αποφάσισε να γυρίσει μια ταινία που θα έκανε τον κόσμο να κατανοήσει τον κίνδυνο. Ξεκίνησε έτσι να γυρίσει το σοβαρό πολιτικό θρίλερ “Red Alert” του Peter George σε ένα πολεμικό θρίλερ αλλά.. κόλλησε στο σενάριο. Όσο και αν προσπαθούσε οι ενέργειες που θα έπρεπε να συμβούν για να ξεσπάσει πυρηνικός πόλεμος φαινόντουσαν γελοίες. Κι όμως μόλις πριν 2 χρόνια ο πλανήτης τις είχε ζήσει. Τότε είχε τη μεγαλοφυή ιδέα να εναγκαλιστεί το παράλογο και να μετατρέψει την ταινία σε κωμωδία.
Όπως εξηγεί και ο ίδιος ο Kubrick: «Η ιδέα του να κάνω μια εφιαλτική κωμωδία μου ήρθε στις αρχικές βδομάδες, στις οποίες δούλευα στο σενάριο. Ανακάλυψα ότι για να λειτουργήσουν οι σκηνές [του βιβλίου], έπρεπε να αφήσεις εκτός όλα όσα έμοιαζαν εντελώς παράδοξα ή γελοία, για να αποφύγεις να καταλήξει αστείο. Αυτά τα πράγματα έμοιαζαν όμως να βρίσκονται στην καρδιά των σκηνών όπου ανήκαν. Τα πράγματα με τα οποία γελάς βρίσκονται στην καρδιά των παράλογων πρακτικών που κάνουν ένα πυρηνικό πόλεμο εφικτό».
Το Dr Strangelove είναι μια ταινία που εξετάζει διάφορα παράδοξα ενώ λειτουργεί και η ίδια ως ένα παράδοξο. Εξηγώ (spoilers):
Ο πιο προφανής πυρήνας της ταινίας είναι το παράδοξο του δόγματος «Αμοιβαίας Εξασφαλισμένης Καταστροφής» (Mutually Assured Destruction — M.A.D.). Σύμφωνα με αυτό, εφόσον η Σοβιετική Ένωση και η Αμερική είχαν και οι δύο αρκετά πυρηνικά για να καταστρέψουν την άλλη πλευρά και αν δεχόντουσαν οποιαδήποτε επίθεση (όχι απαραίτητα πυρηνική) θα απαντούσαν με την πλήρη ισχύ του οπλοστασίου τους, οποιαδήποτε κλιμάκωση θα σήμαινε το τέλος όλων των μεγάλων δυνάμεων, αν όχι του πλανήτη. Ταυτόχρονα χρησιμοποιούσαν τον κίνδυνο των πυρηνικών για να δικαιολογήσουν περαιτέρω στρατιωτικές δαπάνες, με τον Kennedy να λέει ψέματα ότι οι Σοβιετικοί είχαν περισσότερα πυρηνικά για να δικαιολογήσει την χρηματοδότηση νέων πυρηνικών. Αυτό οδηγούσε τους Ρώσους να φτιάξουν περισσότερα πυρηνικά που είχε ως αποτέλεσμα οι Αμερικανοί να επενδύουν σε ακόμα περισσότερα πυρηνικά. Ήταν ένας αυτοτροφοδοτούμενος φαύλος κύκλος ψυχροπολεμικής παράνοιας που θα μπορούσε εύκολα να βγει εκτός ελέγχου. Κι όμως το παράδοξο είναι πως το MAD λειτούργησε και (προς το παρόν) εξακολουθεί να λειτουργεί και σήμερα.
Το δεύτερο παράδοξο είναι η ίδια η ταινία, ή μάλλον ο τρόπος με τον οποίο είναι γυρισμένη. Αυτό που κάνει το Strangelove ξεχωριστό σε σύγκριση με όλες τις άλλες σάτιρες είναι ότι δεν είναι γυρισμένο σαν κωμωδία. Με αυτό εννοώ ότι η φωτογραφία, οι ερμηνείες, η μουσική και ο φωτισμός είναι παρόμοια με αυτά που θα συναντούσαμε σε άλλα genre, όχι αυτά που θα περίμενες από μια κωμωδία. Πχ ο φωτισμός είναι σκοτεινός, τα πρόσωπα συχνά κρύβονται ενώ κυριαρχούν οι σκιές. Η φωτογραφία είναι παρόμοια με αυτή που θα συναντούσαμε σε εγκληματικό noir όπως το “In a Lonely Place” ή το “Sunset Boulevard”. Ταυτόχρονα είναι γυρισμένο σε υπερευρυγώνιους φακούς (ultra wide) 14.5mm που παρουσιάζουν μια πολύ ευρεία εικόνα σε κάθε σκηνή, καθιστώντας το δύσκολο να εστιάσεις σε ένα μόνο χαρακτήρα ή αντίδραση. Έτσι όταν κανένας χαρακτήρας δεν είναι στο επίκεντρο, όλοι είναι στο επίκεντρο.
Το ίδιο ισχύει και για τις ερμηνείες. Ακόμα και οι πιο υπερβολικοί από τους χαρακτήρες όπως ο ψυχασθενής στρατηγός Ripper που πυροδοτεί τον πόλεμο ή ο πολεμοχαρής Turgidson του πενταγώνου πιστεύουν στο 100% όσα λένε ή τουλάχιστον πιστεύουν ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα τους. Αυτό που κάνει ταυτόχρονα αστείο και τρομακτικό το Strangelove είναι ότι πρόκειται για μια ιστορία που με μικρές τροποποιήσεις θα μπορούσε όντως να συμβεί. Οι παρανοϊκοί στρατηγοί λίγο διαφέρουν από τους αντίστοιχους πραγματικούς που πρωταγωνίστησαν στον πόλεμο της Κορέας. Για παράδειγμα ο στρατηγός McArthur, πάνω στον οποίο φαίνεται να στηρίχτηκε ο Ripper, απαίτησε από τον Πρόεδρο Truman να του επιτρέψει να χρησιμοποιήσει πυρηνικά κατά της Κίνας, ώστε να «τελειώσει» τον πόλεμο. Ο ίδιος δήλωνε περήφανος για τις επιλογές του ακόμα και μετά την απόλυση του από τον Truman λέγοντας «Θα είχα ρίξει τουλάχιστον 30 ατομικές βόμβες […] μοιρασμένες στο λαιμό της Μαντζουρίας». Ακόμα και ο ίδιος ο Dr Strangelove δεν είναι παρά μια καρικατούρα των πραγματικών ναζί επιστημόνων που στρατολογήθηκαν από τις ΗΠΑ.
Άξια αναφοράς είναι και η αντίθεση μεταξύ της σταθερής κάμερας που συνοδεύει τις σκηνές του πενταγώνου με την κινούμενη και handheld κάμερα υπό την οποία είναι γυρισμένες οι σκηνές στο αεροπλάνο ή στο πεδίο της μάχης. Ακόμα και υπό τη σκιά του πυρηνικού πολέμου, οι πολιτικοί είναι σχετικά ασφαλείς, ενώ οι στρατιώτες είναι αυτοί που άμεσα πεθαίνουν.
Η μουσική προσθέτει ακόμα ένα παράδοξο στην ταινία. Παρότι ένα μεγάλο μέρος της ταινίας δεν έχει μουσική, το μουσικό μοτίβο που παίζει μέσα στο αεροπλάνο λίγο πριν ο πιλότος ρίξει τη βόμβα είναι χαρακτηριστικό της μεγαλοφυΐας του Kubrick. Πρόκειται για το γνωστό Αμερικανικό folk κομμάτι «Όταν ο Johnny επιστρέφει σπίτι» ή μάλλον την μελωδία του τραγουδιού. Η μελωδία όμως δεν ανήκει αποκλειστικά σε αυτό το κομμάτι αλλά είναι ίδια και στην μετέπειτα επένδυση «Johnny δεν σε ήξερα καθόλου». Το πρώτο τραγούδι είναι πατριωτικό και δηλώνει την περηφάνια μιας μάνας που βλέπει τον γιό της να γυρίζει σπίτι ως ήρωας πολέμου. Το δεύτερο αφορά μια γυναίκα που βλέπει τον άντρα της να γυρίζει από το πόλεμο ψυχικά και σωματικά διαλυμένος και αποτελεί μια ξεκάθαρη καταδίκη του πολέμου. Το αεροπλάνο έχει δύο πυρηνικές κεφαλές, στο αριστερά είναι γραμμένος ο στοίχος από το πρώτο τραγούδι ενώ στο δεξιά είναι ο στοίχος από το δεύτερο. Ποιο διαλέγει, όμως, η ταινία; Η κάμερα είναι ασταθής και οι χαρακτήρες αγχωμένοι για όλη τη διάρκεια των σκηνών στο αεροπλάνο, σαν να τους προκαλεί ζάλη η αντίθεση των δύο κομματιών—φιλοσοφιών που συνυπάρχουν στην ίδια μελωδία. Τελικά, η μόνη στιγμή ηρεμίας είναι όταν ο πιλότος Kong επιλέγει την αριστερή βόμβα και την «καβαλάει» στο θάνατό του. Το παράδοξο λήγει με μια αντίθεση.
Μιλώντας για αντιθέσεις δεν υπάρχει ίσως μεγαλύτερη αντίθεση στο κινηματογράφο από αυτή στο φινάλε του Strangelove. Μέχρι στιγμής στην ταινία κάθε μορφή αισιοδοξίας στηρίζεται είτε στην παράνοια πολεμοχαρών χαρακτήρων είτε μας ακούγεται ψεύτικη καθώς η ταινία οδεύει προς το αναπόφευκτα εκρηκτικό φινάλε της. Ακόμα και στις τελευταίες σκηνές πριν το Τέλος στο πεντάγωνο συζητάνε για μετά—αποκαλυπτική ευγονική και νέες υπόγειες ανθρώπινες κοινωνίες.
Η τελευταία σκηνή, όμως, αφορά τον ίδιο τον Dr Strangelove. Παρότι ο παράλυτος άντρας μας προκαλούσε αποστροφή για όλη τη διάρκεια της ταινίας, τώρα βγάζει μια ανεξήγητη χαρά. Αυτό γιατί ξαφνικά σηκώνεται από το αναπηρικό του καροτσάκι και ενθουσιάζεται φωνάζοντας ευτυχισμένος. Ενώ πρόκειται για ένα πραγματικά σατανικό χαρακτήρα, είναι μια αστεία στιγμή που μας ωθεί να νιώσουμε έστω και στιγμιαία συμπόνια. Αμέσως μετά ακολουθεί η έκρηξη του πυρηνικού ολοκαυτώματος συνοδευόμενη από το αθεράπευτα αισιόδοξο και χαρούμενο τραγούδι “We Will Meet Again”. Έτσι το τέλος του ανθρώπινου είδους έρχεται και το κοινό νιώθει… χαρά. Πέρα από την μαεστρία με την οποία ο Kubrick παίζει με τα συναισθήματα του κοινού, πιστεύω ότι το φινάλε το έφτιαξε και για τον εαυτό του. Παρότι συχνά τον βαφτίζουν «νιχιλιστή» ή «μισάνθρωπο», όπως ανέφερα και σε προηγούμενο άρθρο μου, ο Kubrick πίστευε στην ανθρωπότητα απλά επισήμανε τα προβλήματα που τείνουν να την οδηγήσουν στην καταστροφή.
Το φινάλε του Strangelove είναι η υπέρτατη ωδή προς την ανθρώπινη ψυχή και την ανέλπιδη ελπίδα. Η ανθρωπότητα είναι αυτοκαταστροφική και βουτηγμένη στα παράδοξα, παρόλα αυτά συνεχίζει και προχωράει. Παρόλα αυτά υπάρχει η ελπίδα ότι στο τέλος θα ανταπεξέλθουμε. Κι αν πάλι Όχι “We will meet again”…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Dr.Strangelove, imdb.com, διαθέσιμο εδώ.
