Του Δημήτρη Σιώκα,
Τη νύχτα της 10ης Μαΐου 1933, στους δρόμους της Γερμανίας, δεν καιγόντουσαν μονάχα βιβλία, παρά ιδέες, ιστορίες, οράματα, φωνές. Στις φλόγες εκείνης της νύχτας παραδόθηκαν έργα λογοτεχνίας, φιλοσοφίας, επιστήμης, αλλά πρωτίστως παραδόθηκε η αθωότητα της ευρωπαϊκής διανόησης, που σιώπησε μπροστά στην πρώτη μεγάλη επίθεση του ναζιστικού ολοκληρωτισμού κατά της ελευθερίας του λόγου.
Ήδη από τον Ιανουάριο του 1933, με την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στην καγκελαρία, το καθεστώς άρχισε να επιβάλλει συστηματικά τον έλεγχο σε κάθε πτυχή της κοινωνικής και πολιτισμικής ζωής. Ένα από τα πρώτα μέτωπα ήταν τα πανεπιστήμια και οι βιβλιοθήκες, όπου η «επιχείρηση κάθαρσης» (Säuberung) στόχευε στην απομάκρυνση παντός «αντιγερμανικού» στοιχείου. Η προπαγανδιστική μηχανή του Γιόζεφ Γκέμπελς ανέλαβε τον συντονισμό μιας «εθνικής αναγέννησης» μέσα από τη φίμωση και την εξαφάνιση του διαφορετικού.
Υπό την αιγίδα της ναζιστικής φοιτητικής ένωσης Deutsche Studentenschaft, οργανώθηκαν ταυτόχρονες τελετές καύσης βιβλίων σε 34 γερμανικές πόλεις, με αποκορύφωμα το Βερολίνο. Εκεί, στην πλατεία Όπερα (σημερινή Bebelplatz), τη βραδιά της 10ης Μαΐου 1933, μπροστά από το Πανεπιστήμιο Χούμπολτ, χιλιάδες θεατές παρακολούθησαν την καύση περίπου 20.000 τίτλων. Το «τελετουργικό» συνοδευόταν από «φλογερούς» λόγους, εμβατήρια και ναζιστικά συνθήματα. Ο ίδιος ο Γκέμπελς, παρών στο Βερολίνο, απευθύνθηκε στους φοιτητές: «Όχι στον ξεπεσμό και την ηθική διαφθορά!…». Η εκκαθάριση δεν περιορίστηκε στην καύση των βιβλίων. Ακολούθησαν μαζικές απολύσεις καθηγητών και ερευνητών από τα πανεπιστήμια, ιδιαίτερα Εβραίων και αντιφρονούντων. Πνευματικά ιδρύματα υπέστησαν έλεγχο, ενώ εκδοτικοί οίκοι και εφημερίδες έκλεισαν ή υποτάχθηκαν στη ναζιστική λογοκρισία.
Ανάμεσα στους τίτλους που καταστράφηκαν ήταν και το προφητικό έργο του Χάινριχ Χάινε: «Εκεί που καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπους». Η φράση αυτή, γραμμένη έναν αιώνα πριν, ηχούσε τραγικά προφητική. Γιατί όντως, τα κρεματόρια του Άουσβιτς και του Νταχάου, τα τρένα του θανάτου, οι μαζικοί τάφοι της Ανατολής, δεν υπήρξαν παρά το επόμενο κεφάλαιο μιας αφήγησης που ξεκίνησε εκείνη τη νύχτα του Μαΐου. Βιβλία των Τόμας Μαν, Σίγκμουντ Φρόυντ, Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, Μπρεχτ, Χάινριχ Χάινε, καθώς και έργα Εβραίων, μαρξιστών, φιλελεύθερων και «αντιγερμανών» συγγραφέων, ρίχτηκαν στις φλόγες. Οι λέξεις δεν κρίθηκαν απλώς ανεπιθύμητες· δικάστηκαν και καταδικάστηκαν ως επικίνδυνες. Η πολιτισμική πολυχρωμία έγινε στόχος· η σκέψη έπρεπε να συμμορφωθεί ή να εξαφανιστεί.
Ακολούθησαν αντιδράσεις από όλο τον κόσμο της διανόησης. Δεκάδες λογοτέχνες γύρισαν την πλάτη τους στο ναζιστικό καθεστώς και εγκατέλειψαν απογοητευμένοι τη χώρα τους ως ένδειξη διαμαρτυρίας. Ο Σίγκμουντ Φρόιντ με μια δόση ειρωνείας δήλωσε: «Στον Μεσαίωνα, θα έκαιγαν εμένα. Τώρα καίνε μόνο τα βιβλία μου».
Η καύση των βιβλίων δεν ήταν μια παρένθεση στον φασιστικό παραλογισμό· ήταν η αρχή του. Ήταν η θεσμική εκδίωξη της διαφορετικότητας, η εκπαραθύρωση της κριτικής σκέψης, η κατάργηση της αμφισβήτησης. Το πανεπιστήμιο – κοιτίδα γνώσης – μετατράπηκε σε εργαλείο προπαγάνδας. Η πνευματική παράδοση της Γερμανίας, που γέννησε τον Καντ, τον Χέγκελ και τον Γκαίτε, προδόθηκε από τους ίδιους τους επιγόνους της.
Σήμερα, στην πλατεία Bebelplatz, ένα λιτό μνημείο σιωπής μάς υπενθυμίζει το κενό που αφήνουν οι λέξεις όταν αφανίζονται: μια υπόγεια βιβλιοθήκη, με λευκά άδεια ράφια, ορατή μόνο μέσα από ένα γυάλινο πλακάκι στο έδαφος. Στην άκρη της, η επιγραφή του Χάινε. Μια σιωπηλή φωνή, που καλεί τους σημερινούς αναγνώστες να διαφυλάξουν, όχι μόνο τα βιβλία, αλλά και το δικαίωμα να τα κρατάμε ανοιχτά.
Σήμερα, σχεδόν έναν αιώνα μετά, η φλόγα εκείνης της νύχτας καίει ακόμη στις συνειδήσεις όσων υπερασπίζονται τον Λόγο, τη Δημοκρατία και την Ανθρωπιά. Δεν είναι μόνο μια ιστορική μνήμη· είναι προειδοποίηση. Κάθε φορά που επιχειρείται η φίμωση της σκέψης, η λογοκρισία του διαφορετικού, η απολυταρχική ομογενοποίηση του λόγου, το φάντασμα της 10ης Μαΐου επιστρέφει. Η ιστορία, λένε, δεν επαναλαμβάνεται ποτέ ακριβώς με τον ίδιο τρόπο – μα συχνά σιγοψιθυρίζει παρόμοιες μελωδίες. Το καθήκον είναι να τις ακούμε έγκαιρα. Γιατί η ελευθερία δεν καίγεται απ’ τη μια στιγμή στην άλλη· καίγεται σιωπηλά, πρώτα στα βιβλία και μετά στις ζωές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καύση βιβλίων, encyclopedia.ushmm.org, διαθέσιμο εδώ
- Το “oλοκαύτωμα των βιβλίων” από τους Ναζί, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η νύχτα που οι ναζί του Χίτλερ έκαιγαν τα βιβλία στο Βερολίνο, iefimerida.gr, διαθέσιμο εδώ
