Του Αντώνη Πετρόπουλου,
Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα είναι αδιαμφισβήτητα μία από τις πιο κρίσιμες ηθικές προκλήσεις. Παρότι είναι επίσης παραγκωνισμένη, τα τελευταία χρόνια το κίνημα για τα δικαιώματα των ζώων έχει εξαπλωθεί διεθνώς, δίνοντας πολιτικές διαστάσεις στο ζήτημα της στάσης του ανθρώπου απέναντί τους. Στην εποχή της νεωτερικότητας, τα ζώα έχουν περιθωριοποιηθεί, έχοντας μετατραπεί σε προϊόντα, αντικείμενα και αξιοθέατα για την εγωιστική ευζωία του ανθρώπου. Αποκομμένα από το φυσικό τους περιβάλλον (ζήτημα μείζονος σημασίας για τα οικοσυστήματα), επιδεινώνεται η καταστροφή —δια χειρός ανθρώπου— του περιβάλλοντος. Δε μπορούμε να προβληματιζόμαστε για την κλιματική κρίση, εάν στη συζήτηση δεν περιλαμβάνεται η μη ανθρώπινη ζωή για τη δικαιοσύνη και την προστασία του πλανήτη.
Η έκθεση του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), με τίτλο «Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή», φέρνει στο προσκήνιο ακριβώς αυτό το θέμα, διερευνώντας τις σύνθετες δυναμικές μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Σε επιμέλεια της Κατερίνας Γρέγου, εγκαινιάζεται στις 15 Μαΐου 2025 και αποτελεί μια επαναστατική πρωτοβουλία, με πάνω από 60 καλλιτέχνες από 25 χώρες να συμμετέχουν σε αυτήν. Με περισσότερα από 200 έργα, καλύπτει όλους τους ορόφους του Μουσείου και αναδεικνύει την ανάγκη για την αναγνώριση των δικαιωμάτων των ζώων και την αναγκαία απελευθέρωσή τους από τον ανθρώπινο ζυγό.
Εμπνευσμένη από το επιδραστικό βιβλίο του John Berger “Why Look at Animals?” (1980), η έκθεση εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο τα ζώα, ενώ κάποτε βρίσκονταν στο κέντρο της ανθρώπινης εμπειρίας, σήμερα έχουν χαθεί από το οπτικό μας πεδίο, καθώς αντιμετωπίζονται ως εμπορεύσιμα αγαθά και ως θέαμα. Η έκθεση έρχεται να αμφισβητήσει αυτή την παραδοχή, ζητώντας μας να αναλογιστούμε τη βαθιά ηθική ευθύνη που έχουμε απέναντι σε όλα τα ζώα και να διακηρύξουμε την ανάγκη για την απελευθέρωσή τους.
Στη σύγχρονη εποχή, με την κυριαρχία του ανθρωποκεντρισμού, έχει ενσωματωθεί η αντίληψη ότι τα ζώα είναι απλώς άβουλα όντα υποταγμένα στην ανθρώπινη επιθυμία. Στον κόσμο που κληρονομήσαμε, αυτή η θεώρηση τα καθιστά αντικείμενα για εκμετάλλευση. Με τη μορφή της βιομηχανικής εκτροφής, του παράνομου εμπορίου εξωτικών ειδών και των θεαμάτων όπως τα τσίρκο, δεν αφορά μόνο την υλική εκμετάλλευση αλλά και τη συναισθηματική και ψυχική απομόνωση των ζώων από το φυσικό τους περιβάλλον. Με την συλλήβδην απομάκρυνσή τους από τη φύση, η ανθρώπινη κοινωνία έχει «κατορθώσει» να εξαλείψει είδη ζώων, να θέσει άλλα υπό εξαφάνιση και —στην καλύτερη εκδοχή— να τα χρησιμοποιήσει για την δική της ψυχαγωγία. Συνεπώς, έχει καταργήσει τη συνειδητοποίηση της ζωής τους ως έμψυχων και συναισθηματικών όντων. Με εξαίρεση τα ζώα συντροφιάς, όπως σκυλιά και γάτες συνήθως, όπου ο άνθρωπος ξανά θέτει την δική του επιθυμία ως προτεραιότητα. Ο όρος «φιλοζωία» απέχει πόρρω από την επιλεκτική αγάπη του ανθρώπου προς τα συγκεκριμένα ζώα.
Η αποξένωση και η εγκληματική παρέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον είναι καθοριστική στο ζήτημα της οικολογίας. Η απώλεια της σύνδεσης με τα ζώα και την άγρια φύση οδηγεί σε μια αποσπασματική και περιορισμένη αντίληψη της κλιματικής αλλαγής, η οποία παραβλέπει τη μη ανθρώπινη ζωή ως ισότιμο στοιχείο του οικοσυστήματος. Η καταστροφή του φυσικού τους κόσμου, οι συνθήκες ακραίας εκμετάλλευσης και τα οικολογικά αποτυπώματα της ανθρώπινης δράσης αποτελούν πτυχές της ευρύτερης κρίσης που μας αφορά όλους.
Η κακοποίηση και η βάναυση μεταχείρισή τους αναδεικνύει τη βαθιά ριζωμένη αποτυχία του ανθρώπου να συνυπάρξει ειρηνικά με τα υπόλοιπα πλάσματα του πλανήτη. Η καλλιτεχνική έκθεση «Why Look at Animals? Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή» φωτίζει αυτή τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ιστορίας και καλεί τον θεατή να αναγνωρίσει την ηθική μας ευθύνη απέναντι στα ζώα.
Πέρα από την απλή αναγνώριση της ανάγκης προστασίας τους, η οπτικοποίηση μας προκαλεί να αναρωτηθούμε αν μπορούμε να προχωράμε αδιάφοροι μπροστά στη σκληρή πραγματικότητα και ενθαρρύνει έναν επαναστατικό στοχασμό. Η ηθική ευθύνη του ανθρώπου δεν περιορίζεται μόνο στην αναγνώριση του δικαιώματος των ζώων να ζουν ελεύθερα, αλλά εκτείνεται και στην υποχρέωση να βελτιώσουμε τις συνθήκες διαβίωσης τους και να καταπολεμήσουμε την κακοποίηση τους σε όλους τους τομείς. Από τη στιγμή που τα ζώα θεωρούνται «κατώτερα» πλάσματα, η ανθρωπότητα δικαιολογεί τη βία και την εκμετάλλευσή τους ως φυσική διαδικασία.
Η τέχνη έχει πάντα την ικανότητα να προκαλεί προβληματισμό και να ενισχύει την κριτική σκέψη. Η έκθεση του ΕΜΣΤ μέσα από τη δημιουργία και την έκφραση προσφέρει έναν ισχυρό τρόπο να επαναπροσδιορίσουμε τις εδραιωμένες αντιλήψεις. Η τέχνη με τον μοναδικό της τρόπο μπορεί να μας ευαισθητοποιήσει και να μας οδηγήσει σε μια βαθύτερη κατανόηση της σχέσης μας με τα ζώα. Τα έργα των καλλιτεχνών αποτυπώνουν προκαλούν και συνθέτουν νέες προοπτικές για την αξία των ζώων στον κόσμο μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Why Look At Animals, ΕΜΣΤ, διαθέσιμο εδώ.
- Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης κοιτά κατάματα τα ζώα, news247.gr, διαθέσιμο εδώ.
