Του Νίκου Κηρύκου,
Η ύπαρξη δυτικών κυριαρχιών στον ελλαδικό χώρο είναι μια ιστορία παλιά και πολυσύνθετη με αρχή από την παρουσία των Βενετών και των Γενουατών στα μεγάλα λιμάνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τα μέσα του 11ου αι. Η Δ΄ Σταυροφορία με την εκτροπή που ακολούθησε είχε ως αποτέλεσμα την κατάλυση της αυτοκρατορίας και την εγκαθίδρυση ενός πλήθους βενετικών, λομβαρδικών και φραγκικών ηγεμονιών. Η περίοδος αυτή ονομάστηκε από παλαιότερους ιστορικούς «Φραγκοκρατία ή Βενετοκρατία», όρος ελαφρώς «χοντροκομμένος» και εννοιολογικά βαρύγδουπος. Ο ιστορικός Σπύρος Ασδραχάς έλεγε ότι «όλες αυτές οι κρατίες δεν ήταν ούτε ενιαίες, ούτε όμοιες ως προς τα χαρακτηριστικά, την οργάνωση, τον τρόπο διακυβέρνησης και διαχείρισης του πληθυσμού και φυσικά τη διάρκεια». Αναμφισβήτητα, άφησαν ένα σημαντικό στίγμα στην περίοδο του νέου ελληνισμού μιας και η παρουσία τους διήρκεσε περίπου επτά αιώνες, μέχρι την κατάλυση της βενετικής εξουσίας επί των Επτανήσων, από τον Ναπολέοντα το 1797. Η αρχή της επικυριαρχίας ωστόσο δεν συνέβη το 1204, όπως συχνά θεωρείται, αλλά από την δημιουργία μιας μικρής φεουδαρχικής οντότητας στον επτανησιακό χώρο το 1185, της Παλατινής Κομητείας της Κεφαλλονιάς και της Ζακύνθου.
Η δημιουργία και η εξέλιξη της Παλατινής Κομητείας στο πέρασμα τριών κυριάρχων
Η εμφάνιση των Νορμανδών στον αδριατικό χώρο πραγματοποιείται κατά τον όψιμο 11ο αιώνα. Ο βασιλιάς Γουλιέλμος Β’ της Σικελίας, έχοντας αποκτήσει σημαντική δύναμη και επιρροή στις δυτικοευρωπαϊκές μεσαιωνικές αυλές, στα πλαίσια ενός σταυροφορικού περιβάλλοντος με τους χριστιανούς να έχουν κατακτήσει τους Αγίους Τόπους, εκκινεί εκ νέου εκστρατεία κατά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας κατακτώντας την Κέρκυρα, Κεφαλονιά, Ζάκυνθο και Θεσσαλονίκη. Αν και δεν καταφέρνει να κρατήσει την τελευταία δίνει τα νησιά της Ζακύνθου και της Κεφαλλονιάς στον ναύαρχο του στόλου του Μαργαριτόνε του Μπρίντιζι. Το 1185 γίνεται «Κόμης της Ζακύνθου και Κεφαλλονιάς» στο νότιο Ιόνιο αποτελώντας την πρώτη φραγκοκρατούμενη περιοχή του ελλαδικού χώρου πριν τη Δ΄ Σταυροφορία του 1204.
Τους επόμενους δύο αιώνες η κομητεία περνά στα χέρια του οίκου των Ορσίνι με πρώτο κόμη τον Ματθαίο Α΄ (εγγονό του Μαργαριτόνε). Οι Ορσίνι, ακολούθησαν φιλοπαπική πολιτική δίνοντας τριπλό όρκο υποτέλειας το 1204, επιδιώκοντας να διατηρήσουν την επικυριαρχία τους στην κομητεία που αποτέλεσε ισχυρή ναυτική βάση και προπύργιο των δυτικών στο θαλάσσιο δίκτυο που ένωνε με τα σταυροφορικά κράτη της Μέσης Ανατολής. Το 1325-1326 η Κομητεία περνά στα χέρια του ανδηγαυϊκού βασιλείου της Νάπολης και τελικά το 1357 στα χέρια του Λεονάρδου Α΄ Τόκκου, και του ευγενούς οίκου των Τόκκων. Οι πληροφορίες μας σχετικά με την τελευταία περίοδο είναι περισσότερες μιας και οι Τόκκοι εμπλέκονται άμεσα στους πολέμους των βυζαντινών ηγεμόνων, υποστηρίζοντας το Δεσποτάτο της Ηπείρου στη Μάχη της Πελαγονίας. Το 1411 ο Κάρολος Α΄ κατακτά τα Ιωάννινα και το 1416 την Άρτα κατορθώνοντας να αναγνωρισθεί «δεσπότης» από τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο. Τα Ιόνια Νησιά ωστόσο, εξαιτίας της στρατηγικής τους θέσης διαδραμάτιζαν και για τους Βενετούς ένα άμεσο πεδίο οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης.
Οι σχέσεις της Παλατινής Κομητείας με τους Βενετούς υπήρξαν σύνθετες μιας και οι Τόκκοι, δεν είχαν τις απαραίτητες ναυτικές δυνάμεις για να διεξάγουν εμπόριο, αναγκαζόμενοι να υπογράφουν συχνά συνθήκες με την Βενετία με αντάλλαγμα τη παραχώρηση στην τελευταία ναυτικών βάσεων ανεφοδιασμού στο Ιόνιο. Το 1387 οι Βενετοί έχουν κατακτήσει την Κέρκυρα και στις αρχές του 15ου αιώνα η κατάκτηση των ηπειρωτικών πόλεων από τους Τόκκους ανησυχεί την βενετική διοίκηση. Μέσω οικονομικών πιέσεων επιδιώκουν να ανακόψουν τη δύναμη της Παλατινής Κομητείας, και ταυτόχρονα να κρατήσουν εκτός του ιόνιου χώρου τους Γενουάτες, παλαιούς συμμάχους των Τόκκων. Ο Λεονάρδος Γ΄ υπήρξε ο τελευταίος ηγεμόνας της κομητείας, που κλήθηκε να ισορροπήσει μεταξύ πολλαπλών δυνάμεων όπως οι Αραγωνέζοι, Γενουάτες, Βενετοί, Οθωμανοί, εξαιτίας της οικονομικής παρακμής. Ο επίλογος γράφεται το 1479 όταν η Γαληνότατη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου συμμαχεί με τους Οθωμανούς και καταλύει την Παλατινή Κομητεία, κατακτώντας τα εδάφη της.
Η Εσωτερική Διοίκηση των νησιών. Συνύπαρξη με το ντόπιο στοιχείο
Η κατάκτηση των νοτίων ιονίων νησιών από τους Νορμανδούς, εισαγάγει για πρώτη φορά το φεουδαλικό σύστημα. Ωστόσο, η βασική διαφορά σε σχέση με τα πρότυπα της δυτικής Ευρώπης και των σταυροφορικών κρατών είναι η ενεργή συμμετοχή του ελληνικού πληθυσμού. Οι σημαντικές οικογένειες των νησιών, συμμετέχουν ενεργά ως τοπικοί άρχοντες, καστελάνοι, δικαστές και φοροεισπράκτορες συνεργαζόμενοι με τους Φράγκους. Οι Νορμανδοί χτίζουν κάστρα σε σημαντικούς σταθμούς ενισχύοντας την άμυνα των νησιών ενάντια στην πειρατεία από τους Σαρακηνούς που την εποχή εκείνη κατακλύζει το Ιόνιο Πέλαγος. Η έλευση των Ανδηγαυών στο νησί φέρνει μικρές αλλαγές, αν και τα περισσότερα στοιχεία συγκλίνουν στην άποψη ότι η τοπική διοίκηση πέρασε σε φάση παρακμής μιας και οι «Βικάριοι», στρατιωτικοί τοποτηρητές των Ανδηγαυών, δεν κατάφεραν να ελέγξουν τους ντόπιους, οι οποίοι είχαν σχετική αυτονομία σε κοινοτικά θέματα. Οι Τόκκοι, διοίκησαν με διαφορετικούς όρους. Αρχικά, η Παλατινή Κομητεία έπαυσε να υποβάλει όρκο υποτέλειας στους Βενετούς, στον Πάπα και στο βασίλειο της Νάπολης, ενώ διακήρυξε τον ανεξάρτητο χαρακτήρα της και κυβέρνησε με ηγεμονικά πρότυπα. Οι ντόπιες οικογένειες συνέχισαν να παίζουν ενεργό ρόλο κυρίως ως νομικοί και σύμβουλοι των Ιταλών περί θεμάτων επί της γης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η άνοδος της ευγενούς οικογένειας Γαλάτη από την Ιθάκη. Η συμμετοχή Ελλήνων αξιωματούχων ενίσχυσε το καθεστώς της περιορισμένης αυτονομίας των ντόπιων. Μετά την κατάκτηση των ηπειρωτικών πόλεων, ο Λεονάρδος Γ΄ υιοθέτησε τον τίτλο «Δεσπότης Ρωμανίας», μιμούμενος τους βυζαντινούς.
Στην εκκλησιαστική διοίκηση οι τρεις επικυρίαρχοι διαδραμάτισαν διαφορετικό ρόλο. Η ορθόδοξη εκκλησία δεν γινόταν ανεκτή στις περισσότερες περιπτώσεις και από την αρχή κυριαρχίας των Ορσίνι, η ορθόδοξη επισκοπή καταργήθηκε και αντικαταστάθηκε από την καθολική. Όταν τα νησιά πέρασαν υπό τον έλεγχο του βασιλείου της Νεάπολης, ο παπικός έλεγχος ενισχύθηκε και υπήρξε έντονη πίεση στις μονές να ενωθούν με την εκκλησία της Ρώμης, αν και οι απομακρυσμένες τοποθεσίες που συχνά βρίσκονταν, αποτέλεσαν ένα είδος προστασίας για τους ορθόδοξους ιερείς και ηγουμένους. Ο οίκος των Τόκκων υπήρξε περισσότερο επιεικής. Η έντονη ανάμειξή του με τους γηγενείς και οι νέες προσαρτήσεις του, έφερε και μια σχετική ανοχή στο ορθόδοξο στοιχείο, με τις μονές που είχαν κλείσει να αναβιώνουν εκ νέου. Ο τελευταίος ηγεμόνας, Λεονάρδος Γ΄, λίγο πριν την απώλεια των νησιών με διάταγμα του επαναφέρει την ορθόδοξη επισκοπή που είχαν καταργήσει οι Ορσίνι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σαββίδης Γ.Κ. Αλέξιος, (2007), Τα βυζαντινά επτάνησα (11ος-αρχές 13ου αιώνα, το ναυτικό θέμα Κεφαλληνίας στην υστεροβυζαντινή περίοδο, (επμ. Σπανός Κώστας), εκδ. Βιβλιοπωλείο βιβλιόφιλων
- Πέρρα Β. Φωτεινή (2023), Εισαγωγή στη λατινοκρατία, Ελλάδα και Κύπρος (1191-1571 μ.Χ.), συνοπτική ιστορική επισκόπηση, εκδ. Παπαζήση
- Miller William (1997), Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα 1204-1566, (μτφ. Φουριώτης Άγγελος), εκδ. Ελληνικά Γράμματα
- Ασωνίτης Σ., (1999), Σχέσεις της Βενετικής διοίκησης της Κέρκυρας με τις ηγεμονίες του Ιονίου (1386-1460), εκδ. Περί Ιστορίας, ejournals.gr, διαθέσιμο εδώ
