Της Έφης Σταμοπούλου,
Ο Ιταλός γλύπτης και ζωγράφος Gian Lorenzo Bernini, η συνεργασία του με τον οίκο Borghese και η έκθεση γλυπτών αγαλμάτων που έλαβε χώρα στη Γκαλερί της αριστοκρατικής οικογένειας αποτελούν μέρος από συμβάντα που έχουν χαραχτεί στην ιστορία της τέχνης. Πόσο βαθιά, όμως, γνωρίζουν οι ανθρώποι τον καλλιτέχνη και το έργο που άφησε πίσω του ως κληρονομία;
Ο Gian Lorenzo Bernini έζησε από τον Δεκέμβριο του 1598 μέχρι τον Νοέμβριο του 1680. Αποτέλεσε έναν από τους πιο σπουδιαίους ανθρώπους στον χώρο των τεχνών κατά την περίοδο του 17ου αιώνα. Τα έργα του κοσμούν μέχρι και σήμερα, μουσειακούς χώρους και δρόμους της Ρώμης, αφήνοντας το χαρακτηριστικό του στίγμα στην τέχνη του μπαρόκ. O ιστορικός Franco Mormando, στο βιβλίο του “Bernini: His life and his Rome”, περιγράφει ένα σπουδαίο καλλιτέχνη, τεχνίτη, οπορτουνιστή και επιχειρηματία, ικανό στο να προφυλάσσει καλά τον εαυτό του και να επιβιώνει σε μία επισφαλή εποχή συνεχώς μεταβαλλόμενων εξουσιών, γεγονός που επηρέασε και τα έργα του. O Filippo Baldinucci είχε υποστηρίξει ότι ο Bernini θα είχε καταφέρει να τοποθετηθεί ανάμεσα στους πιο γνωστούς και καταξιομένους δασκάλους, αν δεν είχε την «ατυχία» να γεννηθεί σε λάθος εποχή. Μέχρι το τέλος της ζωής του δημιουργούσε και εξελισσόταν τόσο στη γλυπτική όσο και στην αρχιτεκτονική, αναλαμβάνοντας πολλές παραγγελίες.
Πρώιμη ζωή: Παιδί-θαύμα;
Η ζωή του Gian Lorenzo Bernini ξεκίνησε στη πόλη της Νάπολης και μεγαλώνοντας, αναπτύχθηκε περιτριγυρισμένος από ένα καλλιτεχνικό περιβάλλον, εφόσον ο πατέρας του ήταν ο γλύπτης Pietro Bernini. Από μικρός επέδειξε ταλέντο στον κόσμο της τέχνης. Όταν χρειάστηκε να μετακομήσουν με την οικογένεια του στη Ρώμη, ώστε ο πατέρας του να εργαστεί εκεί, αποδείχθηκε ως ένα καθοριστικό συμβάν για την εξέλιξή του. Ο νεαρός Bernini είχε την ευκαιρία να έρθει σε επαφή με διάσημα έργα ζωγράφων, γλυπτών, καθώς και με αξιοσημείωτα μνημεία της αρχαίας αρχιτεκτονικής. Η συστηματική του μελέτη με τα έργα τέχνης σημαντικών, επίσης, Ιταλών ζωγράφων —όπως των Μιχαήλ Άγγελο και Ραφαήλ— βοήθησε στη μετέπειτα καλλιτεχνική του πορεία. Σύμφωνα με τον Baldinucci, σε ηλικία περίπου δέκα ετών, ο Gian φιλοτέχνησε μια μαρμάρινη κεφαλή που τοποθετήθηκε στην εκκλησία Santa Pudenziana. Το έργο, ωστόσο, δεν έχει ταυτοποιηθεί με βεβαιότητα, οπότε, δεν τεκμηριώνεται ιστορικά.
O γιος του, Domenico Bernini αναφέρει στη βιογραφία του πατέρα του “Vita del Cavalier Gio. Lorenzo Bernini” (1713), ότι ο Πάπας Παύλος Ε’ εντυπωσιάστηκε από το ταλέντο του νεαρού καλλιτέχνη, σχολιάζοντας ότι «Αυτό το αγόρι θα είναι ο Μιχαήλ Άγγελος της εποχής του!» (Questo fanciullo sarà il Michel’Angelo del suo tempo). Για τον λόγο ότι δεν επιβεβαιώνεται βιβλιογραφικά σε άλλη πηγή —πλην του Domenico— είναι σκόπιμο να την αντιμετωπίζουμε με κριτική επιφύλαξη, χωρίς βέβαια να απορρίπτεται πλήρως.
H συνεργασία του με τον Scipione Borghese
Ο Πάπας Παύλος Ε’, με το κοσμικό του όνομα Camillo Borghese, δεν ήταν ο μόνος που διέκρινε το εξαιρετικό ταλέντο του μικρού Bernini. Ο τελευταίος βρισκόταν μαζί με τον πατέρα του σε παπικά έργα, διευρύνοντας συγχρόνως και τον κοινωνικό-καλλιτεχνικό του κύκλο. Ο καρδινάλιος Scipione Borghese, ανιψιός του Πάπα, ήταν κορυφαίος συλλέκτης έργων τέχνης, οπότε άμεσα αντιλήφθηκε το ταλέντο του νεαρού Bernini, το οποίο είχε ως σκοπό να αξιοποιήσει. Μέσα στην πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα, η οικογένεια ίδρυσε τη Βίλα Borghese, ενώ, το 1612 ο καρδινάλιος έχτισε το Casino Borghese, που αργότερα θα στέγαζε μερικά από τα πιο εντυπωσιακά γλυπτά του Gian Lorenzo Bernini.
Τα έργα τέχνης του Bernini στην Γκαλερί Borghese
Ο Scipione Borghese είχε παρουσιάσει έντονο θαυμασμό από τα πρώιμα έργα του Bernini και υπό την αιγίδα και προστασία του, ο νεαρός καλλιτέχνης απέκτησε την ευκαιρία να σκαλίσει τα πρώτα γλυπτά του σε φυσικό μέγεθος. Σήμερα, στολίζουν τις αίθουσες της Γκαλερί Borghese. Παρακάτω αναφέρονται τέσσερα από τα πιο σπουδαία και χαρακτηριστικά έργα του.
1. Αινείας, Αγχίσης και Ασκάνιος (1619)
Το σύμπλεγμα Αινείας, Αγχίσης και Ασκάνιος ήταν το πρώτο που φιλοτέχνησε ο Gian Lorenzo για τον καρδινάλιο, σε μεγάλες διαστάσεις. Το σύμπλεγμα απεικονίζει την συγκινητική στιγμή που ο Αινείας —στρατηγός των Τρώων— κουβάλησε στους ώμους του τον ανήμπορο πατέρα του Αγχίση και μαζί με τον γιο του Ασκάνιο έφυγαν από την καταληφθείσα Τροία.
Στο έργο φαίνονται και τα τρία στάδια της ανθρώπινης ζωής, δηλαδή, η παιδική ηλικία, η ωριμότητα και τέλος, τα γηρατειά, αποδίδοντάς τα εκπληκτικά στη σωματική διάπλαση του καθενός. Ο Bernini έχει επιμεληθεί επιτυχώς την απαλή παιδική σάρκα, το γεροδεμένο ενήλικο σώμα, καθώς και το γερασμένο δέρμα του ηλικιωμένου άντρα. Είναι εντυπωσιακή η φυσιοκρατική λεπτομέρεια με την οποία αποδίδονται οι ρυτίδες και οι αναδιπλώσεις του δέρματος στην πλάτη, στην κοιλιά και στα γόνατα του Αγχίση, σε αντίθεση με το δυνατό σφιχτό σώμα του Αινεία. Ο 21χρονος μετέφερε στη γλυπτική τρυφερότητα και ρεαλισμό.
2. Αρπαγή της Περσεφόνης (1621-1622)
Το επόμενο έργο που προσφέρθηκε στον Καρδινάλιο, Scipione Borghese, ήταν η Αρπαγή της Περσεφόνης. Το γλυπτό βασίζεται στον ελληνικό μύθο της απαγωγής της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα και αποτυπώνει με ένταση αυτή τη στιγμή. Η παρουσία του Κέρβερου τοποθετεί τις δύο θεότητες στον Άδη. Η στροφή του σώματος της Περσεφόνης θυμίζει την τέχνη του μανιερισμού, ενώ η έντονη πλαστικότητα, η ένταση των μυών, η αισθησιακή απεικόνιση της σάρκας και η συναισθηματική φόρτιση, όπως τα δάκρυα που κυλούν πάνω στο μάγουλο της, μαρτυρούν ένα νέο εκφραστικό ύφος, αυτό της φυσιοκρατίας. Μέσα από τη μελέτη των αρχαίων τεχνικών και της κλασικής γλυπτικής, ο Bernini απέδωσε τη μυθολογική αφήγηση στο μάρμαρο.
3. Απόλλων και Δάφνη (1622-1625)
Η σταδιακή απομάκρυνση του Gian Lorenzo από την ακαδημαϊκή διδασκαλία του πατέρα του και η διαμόρφωση ενός προσωπικού του ύφους ήταν διακριτή. Η εξέλιξη αυτή έγινε ακόμα πιο εμφανής στο επόμενό του έργο, Απόλλων και Δάφνη. Ο Ιταλός γλύπτης προσπάθησε να υπερβεί τα όρια της ύλης, θέλοντας να αποτυπώσει την στιγμή που η Νύμφη αρχίζει να μεταμορφώνεται. Βάσει του μύθου, για να γλυτώσει η Δάφνη από την επίμονη ερωτική καταδίωξη του Απόλλωνα, με τη βοήθεια των γονιών της, μεταμορφώθηκε σε μοσχομυριστό δέντρο. Ο Bernini έχει αποδώσει με επιδέξιο τρόπο τη βαθμιαία μεταμόρφωση των ποδιών της σε ρίζες, των χεριών και των μαλλιών της σε κλαδιά και φύλλα δάφνης. Ο Απόλλωνας αντί για σώμα ακουμπάει τον φλοιό του δέντρου. Ο καλλιτέχνης με το έργο του δημιουργεί μια σκηνή με έντονη θεατρικότητα, γεμάτη πάθος, κίνηση και μεταφυσική ένταση. Ο καλλιτέχνης επιθυμούσε να επιτύχει στη γλυπτική την έκφραση φρίκης της Δάφνης, αποτυπώνοντάς την με ορθάνοιχτο στόμα, δηλώνοντας το ουρλιαχτό της.
4. Δαβίδ (1623-1624)
Το γλυπτό Δαβίδ είναι το μοναδικό δημιούργημα του Gian Lorenzo Bernini με θρησκευτικό θέμα για τον Scipione Borghese. Απεικονίζει τον Δαβίδ τη στιγμή που σημαδεύει με τη σφεντόνα του τον γίγαντα Γολιάθ πριν τη θανατηφόρα βολή. Στο έδαφος βρίσκονται, ο θώρακας που του δάνεισε ο Σαούλ και η κιθάρα —συμβολικό για τον ήρωα— η οποία καταλήγει σε κεφάλι αετού —πρόθεση του καλλιτέχνη να τιμήσει τον οίκο Borghese, ένα από τα εμβλήματα της οικογένειας. Σημαντική λεπτομέρεια, που χειρίστηκε έξυπνα ο Bernini, είναι ο λειτουργικός ρόλος της πανοπλίας ως επιπλέον υποστήριξη του αγάλματος. Εντυπωσιακά και ρεαλιστικά στοιχεία έχουν φιλοτεχνηθεί και στο άγαλμα αυτό, με τη σύσπαση του προσώπου του με έντονη συνοφρυωμένη έκφραση κι ένταση, τη στροφή του σώματός του, την προεξοχή των δαχτύλων του κάτω άκρου από τη μαρμάρινη βάση.
Συνεπώς, ο Gian Lorenzo Bernini δεν χαρακτηρίστηκε απλώς ως ένας ταλαντούχος καλλιτέχνης της εποχής του, όμως, κατόρθωσε να αφήσει ένα ανεξίτηλο αποτύπωμα της τέχνης του στην ιστορία, καθώς τα έργα του έχουν αποτελέσει πολιτιστική κληρονομιά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Gian Lorenzo Bernini, Britannica, διαθέσιμο εδώ.
- Bernini Gian Lorenzo, Galleria Borghese, διαθέσιμο εδώ.
