Του Δημήτρη Κυριαζή,
Χάρτινα καλαμάκια που αντικαθιστούν σιγά-σιγά τα πλαστικά. Πόσο αθώα μπορεί να λογιστεί μία mainstream —πλέον—, γρήγορη και βεβιασμένη κοινωνική και πολιτική κουλτούρα; Πάνω σε τι και σε ποιους επιτελείται και τι συμπεραίνουμε από αυτές τις τάσεις που, θεωρητικά πάντα μιλώντας, στοχεύουν στην οικοανάπτυξη και την περιβαλλοντική αποσυμφόρηση;
Αποφεύγοντας κάθε είδους ηθικολογία και κριτική φιλολογία απέναντι στη μεθοδευμένη αυτή δράση, το ζητούμενο που ενδιαφέρει και απασχολεί εδώ είναι η πολιτισμική διάσταση και η ιδεολογία που προκύπτει· γιατί αυτή η μεμονωμένη και συλλογική ταυτόχρονα συμπεριφορά είναι μία πολιτισμική παραδοχή και δεν αφορά αποκλειστικά και μόνο τους ακτιβιστές και τις πολιτικές – κομματικές ντιρεκτίβες.
Για να γίνει μία τέτοια ανάλυση κρίνεται σκόπιμο να ανατρέξουμε στην ίδια την αγοραστική κουλτούρα και στη βάση της. Να γίνει μία πρώτη ανάλυση, συνεπώς, του χαρακτήρα του οικονομικού συστήματος, που εκβάλλεται στην καταναλωτική συμπεριφορά. Η υπερκατανάλωση και η συσσώρευση αγαθών που δεν έχουν χρηστική λειτουργία υποδηλώνει ότι οι κοινωνικές ανάγκες ενδεχομένως να ξεφεύγουν των απλώς βασικών, όπως στέγη, τροφή, μετακίνηση. Ή τουλάχιστον να υπάρχει αυτή η ιδέα ως ψευδαίσθηση, γιατί πάντοτε κάθε ανάγκη χρειαζόταν ένα αφήγημα για να μεστώσει κοινωνικά. Το σίγουρο είναι ότι τα must have προϊόντα εναλλάσσονται διαρκώς και ως επί το πλείστον δεν πρόκειται για λειτουργικά αντικείμενα, αλλά για πολιτισμικά αγαθά που συγκροτούν και τις ανάλογες ταυτότητες. Κανείς δεν αγοράζει αυτοκίνητο πλέον, αλλά αγοράζει bmw, mercedez, Toyota, δεν φοράει μπλούζα, αλλά μία ralph loren, δεν πίνει καφέ, αλλά προστατεύει το περιβάλλον.
Πάνω σε αυτή τη σχέση της επιθυμίας για συνανήκειν ερμηνεύουμε την αγοραστική συμπεριφορά. Τα αντικείμενα είναι αντικείμενα των επιθυμιών, οι οποίες επιθυμίες έχουν τον χαρακτήρα της συναλληλίας, δηλαδή του κοινού αισθήματος, του κοινού σκοπού και της αλληλεγγύης. Είμαστε αλληλέγγυοι απέναντι σε όσους είναι φανατικοί αγοραστές στην ίδια μάρκα κολόνιας, κινητού ή αυτοκινήτου και υπάρχει μία σχέση αμοιβαίας κατανόησης. Μεταβιβάζεται αυτή η επιθυμία στο αντικείμενο που αγοράζεται με αποτέλεσμα οι αγορές μας να λειτουργούν ως πολιτισμικές αναφορές. Η αγορά προϊόντων από την apple, πιθανώς, συνδηλώνει παράλληλα το αξιακό μας πλαίσιο, την πολιτισμική μας νόρμα, την κοινότητα στην οποία ανήκουμε ή θα θέλαμε να ανήκουμε. Γίνεται με λίγα λόγια το προϊόν που αγοράζουμε φορέας έκφρασης ή και εν δυνάμει οικοδόμησης ταυτότητας.
Αυτό ισχύει και στο καλαμάκι, με τη διαφορά ότι η ηθική επένδυσή του δεν αφορά μονάχα την αλληλεγγύη μεταξύ των ομοϊδεατών, αλλά απευθύνεται και διαχέεται στο ίδιο το περιβάλλον. Ο καταναλωτής πλέον καταναλώνει καφέ χωρίς να το’ χει βάρος στη συνείδησή του. Ίσα ίσα που μέσα από αυτή την απονομιμοποίηση και αποποινικοποίηση της κατανάλωσης θεωρεί ότι συμβάλει στη διάσωση της ζωής του και της κοινωνίας στην οποία ζει. Μία προσωπική και μεμονωμένη πράξη έχει συλλογικό θετικό αντίκτυπο και για αυτό την επικροτούμε και γινόμαστε ήρωες, έστω και άτυπα.
Το πρόβλημα, όμως, βρίσκεται σε κάτι άλλο. Τα καλαμάκια δεν είναι αυτοκίνητα, αξεσουάρ ή ρούχα. Δεν υπάρχει η δυνατότητα επιλογής διαφορετικής μάρκας, ποικιλίας, ποιότητας και κατά συνέπεια διαφορετικής ταυτότητας. Τα χάρτινα καλαμάκια είναι τα ίδια για όλους, που σημαίνει ότι όλοι ανήκουμε στην οικογένεια των περιβαλλοντικά «ευσυνείδητών», ακόμη κι αν δεν θεωρούμε ότι είμαστε. Ένας εξισωτισμός της περιβαλλοντικής ηθικής, ο οποίος είναι επιβεβλημένος. Ακόμη και οι αρνητές είναι υποχρεωμένοι να πίνουν καφέ με χάρτινο καλαμάκι.
Επομένως, από τη στιγμή που η κατανάλωση με τον συγκεκριμένο τρόπο δεν είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής και δεν άπτεται του φετιχισμού ή του γούστου του καθενός, σημαίνει ότι δεν παράγεται και κάποια εκ νέου ταυτότητα και ηθική. Η ηθική και η συμπεριφορά του οικολόγου προϋπάρχει της αναδιαμόρφωσης της εν λόγω καταναλωτικής συμπεριφοράς, οπότε δεν μπορούμε να πούμε ότι το καλαμάκι οικοδομεί νέους «κόσμους» για να ενταχτούμε, αλλά ότι αποτελεί ένα μικρό κομμάτι των τελευταίων. Δηλαδή εντάσσεται σε ένα ευρύτερο φάσμα κοινωνικής και πολιτισμικής μεταρρύθμισης που στοχεύει στην εδραίωση μιας eco friendly κοινωνίας.
Αυτό που μπορούμε να πούμε συνοπτικά είναι ότι τα αγαθά και η κατανάλωσή τους έχουν ξεφύγει από την ικανοποίηση των λειτουργικών αναγκών και στοχεύουν στην παραγωγή πολιτισμικών προτύπων. Έτσι κι αλλιώς τα προϊόντα προκειμένου να αγοραστούν και απορροφηθούν εμβολιάζονταν με ιδεολογία, ώστε ο καταναλωτής να βρίσκει ένα νόημα σε αυτά και να τα παίρνει. Αυτό όμως που παρατηρείται με ορισμένες μορφές κατανάλωσης είναι ότι υποστασιοποιούν μία ιδεολογία αντί να την παράγουν. Στην περίπτωση μας, λοιπόν, πρέπει «να μας πει ο άλλος ποιος είναι, για να του δείξουμε το καλαμάκι του».
