Του Γιώργου Γκολοβράντζα,
Το άρθρο 110 του Συντάγματος περιγράφει τη διαδικασία της αναθεώρησής του. Μόλις στην παράγραφο 1 του άρθρου αυτού εξαγγέλλεται: «Οι διατάξεις του Συντάγματος υπόκεινται σε αναθεώρηση, εκτός από εκείνες που καθορίζουν τη βάση και τη μορφή του πολιτεύματος, ως Προεδρευόμενης Kοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, καθώς και από τις διατάξεις των άρθρων 2 παράγραφος 1, 4 παράγραφοι 1, 4 και 7, 5 παράγραφοι 1 και 3, 13 παράγραφος 1 και 26». Αξίζει να αναλυθεί, στο σημείο αυτό, η έννοια της βάσης και της μορφής του πολιτεύματος. Για να καταστεί, όμως, σαφής η έννοια αυτή θα πρέπει πρώτα να δοθεί ένας ορισμός της έννοιας του πολιτεύματος.
Ως πολίτευμα νοείται ο τρόπος σχηματισμού της κρατικής εξουσίας και αποτελεί το σκελετό του ουσιαστικού Συντάγματος. Το άρθρο 1 παρ. 1 του Συντάγματος αναφέρει το εξής: «Το πολίτευμα της Ελλάδας είναι η Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία». Η μορφή του πολιτεύματος καθορίζεται από το ποιο είναι το κυρίαρχο όργανο σε ένα κράτος. Κατά το ελληνικό Σύνταγμα κυρίαρχο όργανο είναι ο Λαός, αφού σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 2 του Συντάγματος: «Θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία». Ο Λαός αποτελεί ταυτόχρονα πηγή όλων των εξουσιών, σύμφωνα με την παρ. 3 του ίδιου άρθρου. Ως βάσεις του πολιτεύματος ορίζονται τα σημαντικότερα στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος ή κατ΄ άλλη διατύπωση, τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τη φυσιογνωμία του. Στο άρθρο 1 παρ. 1, οι όροι «Προεδρευόμενη» και «Κοινοβουλευτική» προσδιορίζουν τη μορφή του πολιτεύματος.
Ειδικότερα, η Προεδρευόμενη Δημοκρατία αντιδιαστέλλεται προς τη Βασιλευόμενη Δημοκρατία και αφορά στον αιρετό τρόπο επιλογής του αρχηγού του Κράτους. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται από τη Βουλή για θητεία πέντε ετών σύμφωνα με τους ορισμούς των άρθρων 30, 32 του Συντάγματος και 140 του Κανονισμού της Βουλής (ΚτΒ).
Στο άρθρο 1 του Συντάγματος τυποποιείται και η Κοινοβουλευτική αρχή. Σύμφωνα με την εν λόγω αρχή, η Κυβέρνηση θα πρέπει να απολαμβάνει συνεχώς την εμπιστοσύνη της Βουλής. Ειδικότερη δε έκφανση της Κοινοβουλευτικής αρχής αποτελεί η αρχή της δεδηλωμένης.
Ως βάσεις του πολιτεύματος ορίζονται τα σημαντικότερα στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος ή, κατ΄ άλλη διατύπωση, τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τη φυσιογνωμία του. Ειδικότερα, η αντιπροσωπευτική αρχή συνίσταται στη σχέση που δημιουργείται ανάμεσα στον εκλογέα και τον βουλευτή μέσω της ψήφου. Όπως ορίζει και το Σύνταγμα στο άρθρο 51 παρ.2: «Οι βουλευτές αντιπροσωπεύουν το έθνος». Η αντιπροσώπευση δεν έχει την έννοια που έχει ο αντίστοιχος θεσμός στο Αστικό Δίκαιο, δεδομένου ότι στο ιδιωτικό δίκαιο η αντιπροσώπευση απαιτεί την ύπαρξη δύο προσώπων, ενώ, εν προκειμένω, στο χώρο του Δημοσίου Δικαίου έχουμε δύο όργανα —Βουλή και Λαό— υπό το νομικό πρόσωπο του Κράτους. Η σχέση που συνδέει το Λαό με το βουλευτή ονομάζεται εντολή. Η δε εντολή διακρίνεται ειδικότερα σε δύο επιμέρους κατηγορίες: την επιτακτική εντολή, σύμφωνα με την οποία ο βουλευτής δεσμεύεται από την εντολή του εκλογέα και ο εκλογέας μπορεί να την ανακαλέσει και στην ελεύθερη εντολή, κατά την οποία ο βουλευτής είναι πλήρως ελεύθερος να διαμορφώσει τις επιλογές του, χωρίς να δεσμεύεται από την εντολή του εκλογέα. Η αντιπροσωπευτική αρχή, τέλος, συγκεκριμενοποιείται στις ακόλουθες διατάξεις του Συντάγματος και συγκεκριμένα: 51 παρ. 2, 51 παρ. 3, 60 παρ. 1, 61 παρ. 1.
Η αρχή της διάκρισης των εξουσιών κατοχυρώνεται στο άρθρο 26 Σ και σημαίνει ότι η κρατική εξουσία κατανέμεται σε περισσότερα κρατικά όργανα. Ανάλογα με την ένταση του χωρισμού των λειτουργιών —χαλαρή ή αυστηρή— διακρίνουμε και αντίστοιχα συστήματα διακυβέρνησης: προεδρικό, κοινοβουλευτικό, σύστημα κυβερνώσας Βουλής. Προκειμένου, όμως, να διασφαλιστεί και η άσκηση εξουσίας από κάθε όργανο χωρίς καταχρήσεις και αυθαιρεσίες, πέρα από τον κάθετο περιορισμό της εξουσίας με το χωρισμό των εξουσιών, υπάρχει και ένας οριζόντιος περιορισμός, τα λεγόμενα θεσμικά αντίβαρα (check and balances).
Η αρχή του πολυκομματισμού, άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημοκρατική αρχή, εντοπίζεται στο άρθρο 29 του Συντάγματος και αφορά στο δικαίωμα ίδρυσης και συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα. Το κόμμα αποτελεί βασικό θεσμό της Δημοκρατίας, διότι αποτελεί φορέα μεσολάβησης ανάμεσα στην κοινωνία και την πολιτική εξουσία, με βασικό στόχο, μέσω της συμμετοχής του στις εκλογές, την ανάληψη εξουσίας.
Η αρχή του Κράτους Δικαίου συνθέτει και αυτή τη φυσιογνωμία του πολιτεύματός μας. Το Κράτος Δικαίου, το οποίο αντιπαραβάλλεται προς το Αστυνομικό Κράτος, αναγνωρίζει τη σημασία του νόμου στην έννομη τάξη. Κάθε όργανο πρέπει να ασκεί τις αρμοδιότητές του βάσει του νόμου και όχι αυθαίρετα. Το άρθρο 25 παρ.1 του Συντάγματος προβλέπει: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του κράτους». Τα στοιχεία που συνθέτουν το χαρακτήρα του Κράτους Δικαίου είναι: οι ατομικές ελευθερίες, η αρχή της διάκρισης των εξουσιών, η παροχή αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας και ο έλεγχος συνταγματικότητας των νόμων από ανεξάρτητα και αμερόληπτα δικαστήρια, η αρχή αιτιολογίας των πράξεων (διοικητικών, νόμου, δικαστικών αποφάσεων), η αρχή της φανερής δράσης της δημόσιας διοίκησης και η αρχή της αναλογικότητας.
Η αρχή του Κοινωνικού Κράτους αφορά στις κοινωνικές παροχές και την κοινωνική πρόνοια. Προβλέπεται και αυτό στο άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγματος αλλά και σε πληθώρα άλλων συνταγματικών διατάξεων που κατοχυρώνουν κοινωνικά δικαιώματα—π.χ. το δικαίωμα στην υγεία, στην κοινωνική ασφάλιση, στην εργασία, κ.ά.
Η Κοινοβουλευτική αρχή, η οποία αναφέρθηκε και παραπάνω, αποτελεί και αυτή οργανωτική βάση του πολιτεύματος. Το ίδιο ισχύει και για τη Δημοκρατική αρχή.
Τη σπουδαιότητα και τη σημασία των βάσεων και της μορφής του πολιτεύματος αναδεικνύει, όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, το άρθρο του Συντάγματος που αναφέρεται στη διαδικασία αναθεώρησης. Περιορισμοί στην αναθεωρητική διαδικασία αποτελούν μεταξύ άλλων οι βάσεις και η μορφή του πολιτεύματος (ρήτρα αιωνιότητας). Δεν επιτρέπεται με άλλα λόγια να αναθεωρηθεί συνταγματική διάταξη, η οποία αναφέρεται στα δομικά στοιχεία του πολιτεύματος και μπορεί να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αντώνης Παντέλη (2019), Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου, 5η Έκδοση, Αθήνα: εκδ. Λιβάνη
- Φίλιππος Σπυρόπουλος (2020), Συνταγματικό Δίκαιο, 2η Έκδοση, Αθήνα: εκδ. Σάκκουλα
- Χρήστος Παπαστυλιανός, Σύνταγμα – Ερμηνεία κατ’ άρθρο – Άρθρο 1, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ξενοφών Κοντιάδης, Σύνταγμα – Ερμηνεία κατ’ άρθρο – Άρθρο 110, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
