Στρες και καρκίνος: Μια περίπλοκη σχέση που ξεδιπλώνεται

Της Δέσποινας Γιουρέλη, 

Έχετε αναρωτηθεί ποτέ αν το χρόνιο στρες μπορεί να σχετίζεται με την εμφάνιση καρκίνου; Στην καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου, το στρες είναι αναπόφευκτο. Οικονομικές πιέσεις, κοινωνικές προκλήσεις, ακόμη και παγκόσμια γεγονότα, όπως η πανδημία COVID-19 ή η κλιματική κρίση, έχουν ενισχύσει τη συχνότητα και την ένταση των στρεσογόνων παραγόντων. Σήμερα γνωρίζουμε πως το χρόνιο στρες δεν επηρεάζει μόνο τη διάθεσή μας αλλά αποτελεί βασικό παράγοντα κινδύνου για διάφορες χρόνιες παθήσεις, όπως οι καρδιαγγειακές νόσοι, η υπέρταση, τα έλκη και το άσθμα.

Τι είναι στρες; : Μια φυσική αντίδραση της επιβίωσης

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ορίζει το στρες ως μια κατάσταση ανησυχίας ή ψυχικής έντασης που προκαλείται από δύσκολες καταστάσεις. Στην πραγματικότητα, το στρες είναι μια φυσική και αναγκαία αντίδραση του οργανισμού, που μας προετοιμάζει να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις και απειλές. Το σώμα μας διαθέτει μηχανισμούς που του επιτρέπουν να προσαρμόζεται τόσο σε εξωτερικούς όσο και σε εσωτερικούς στρεσογόνους παράγοντες, μέσω φυσιολογικών και συμπεριφορικών αποκρίσεων. Πρόκειται για μια ζωτική ικανότητα επιβίωσης, αρκεί να παραμένει σε ισορροπία.

Το αποκαλούμενο «σύνδρομο του στρες» περιγράφει τη φυσιολογική προσαρμοστική απάντηση του οργανισμού με στόχο τη διατήρηση της ομοιόστασης, της σύνθετης εσωτερικής του ισορροπίας. Κατά τη διάρκεια μιας οξείας στρεσογόνου κατάστασης, το σώμα αυξάνει την παροχή οξυγόνου και θρεπτικών ουσιών σε ζωτικά όργανα όπως ο εγκέφαλος, η καρδιά και οι σκελετικοί μύες, προετοιμάζοντας το άτομο για τη λεγόμενη αντίδραση «μάχης ή φυγής».

Το κεντρικό νευρικό σύστημα ενορχηστρώνει αυτήν την αντίδραση μέσω της ενεργοποίησης του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (ΥΥΕ) και του συμπαθητικού νευρικού συστήματος (ΣΝΣ), ενώ ταυτόχρονα καταστέλλει τη λειτουργία του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος (ΠΝΣ).

Η απάντηση του οργανισμού στο στρες ενεργοποιεί έναν ολόκληρο μηχανισμό ορμονικών και νευρικών αντιδράσεων:

• Ο υποθάλαμος, μια ζωτική περιοχή του εγκεφάλου, εκκρίνει μια ειδική ορμόνη, την κορτικοεκλυτίνη (CRH). Αυτή στη συνέχεια διεγείρει την υπόφυση να απελευθερώσει τη φλοιοεπινεφριδιοτρόπο ορμόνη (ACTH), η οποία ταξιδεύει μέσω της κυκλοφορίας του αίματος προς τα επινεφρίδια. Το αποτέλεσμα; Η παραγωγή και απελευθέρωση γλυκοκορτικοειδών, όπως η κορτιζόλη, τα οποία προετοιμάζουν το σώμα να αντεπεξέλθει στο στρες.
• Παράλληλα, ο υπομέλας τόπος (locus coeruleus) και το στέλεχος του εγκεφάλου απελευθερώνουν νορεπινεφρίνη, ενεργοποιώντας το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (ΣΝΣ). Αυτό οδηγεί στην απελευθέρωση κατεχολαμινών, όπως η νορεπινεφρίνη και η επινεφρίνη, από τον μυελό των επινεφριδίων, προκαλώντας την κλασική «έκρηξη ενέργειας» που χαρακτηρίζει το στρες.

Στρες και Καρκίνος: Μια σχέση υπό διερεύνηση

Η σύνδεση μεταξύ στρες και καρκίνου απασχολεί την ιατρική κοινότητα εδώ και αιώνες. Από την εποχή του Γαληνού μέχρι σήμερα, έχουν διατυπωθεί παρατηρήσεις για την πιθανή συμβολή ψυχολογικών παραγόντων στην εμφάνιση κακοηθειών. Αναλυτικότερα, ο Γαληνός παρατήρησε ότι οι όγκοι των αναπαραγωγικών οργάνων ήταν πιο συχνοί σε «μελαγχολικές» γυναίκες. Παλαιότερες παρατηρήσεις, βασισμένες κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες και μη συστηματικές μελέτες, σημείωναν μεγαλύτερη συχνότητα καρκίνου σε άτομα με μελαγχολική ιδιοσυγκρασία ή αυξημένη συναισθηματική ευαισθησία. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι το στρες μπορεί να συμβάλλει σε διαδικασίες που ευνοούν την καρκινογένεση, χωρίς ωστόσο να αποτελεί άμεση αιτία καρκίνου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ερώτημα εάν το στρες προκαλεί εξ αρχής νέους καρκίνους ή αν, αντίθετα, ευνοεί την ενεργοποίηση αδρανών, προϋπαρχόντων όγκων.

Ο οργανισμός διαθέτει εξελιγμένους μηχανισμούς για τη διαχείριση του στρες, γνωστούς ως αλλόσταση — δηλαδή τις προσαρμοστικές απαντήσεις που διατηρούν τη βιολογική ισορροπία. Όμως, όταν το στρες είναι υπερβολικό ή παρατεταμένο, το λεγόμενο «αλλοστατικό φορτίο» ξεπερνά τα όρια αντοχής. Όταν η κατάσταση αυτή συνεχίζεται, η διαρκής ενεργοποίηση των μηχανισμών άμυνας γίνεται επιβλαβής. Η ομοιόσταση διαταράσσεται, προκαλώντας αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης ασθενειών – με το συνολικό ρίσκο να αυξάνεται έως και 20% σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες. Το χρόνιο στρες επομένως διαταράσσει τη φυσιολογική ομοιόσταση και ενεργοποιεί αντισταθμιστικές αντιδράσεις, που θα μπορούσαν να επηρεάσουν διάφορα στάδια της καρκινογένεσης μέσω άμεσων και έμμεσων οδών.

Πώς το χρόνιο στρες μπορεί να επηρεάσει την καρκινογένεση

Οι επιστημονικές έρευνες αποκαλύπτουν ότι το στρες μπορεί να επηρεάσει διάφορα στάδια της ανάπτυξης του καρκίνου μέσω ποικίλων μηχανισμών:

1. Γονιδιωματική αστάθεια και βλάβη στο DNA

• Οι ορμόνες του στρες, όπως οι κατεχολαμίνες και τα γλυκοκορτικοειδή, εντείνουν το οξειδωτικό στρες, οδηγώντας σε βλάβες του DNA και μειωμένη ικανότητα επιδιόρθωσης. Το οξειδωτικό στρες είναι ένας φυσιολογικός βιολογικός μηχανισμός, που συμβαίνει όταν οι ελεύθερες ρίζες, που παράγονται κατά τις μεταβολικές διεργασίες στο σώμα, υπερβαίνουν την ικανότητα του οργανισμού να τις απενεργοποιήσει. Τα μόρια αυτά, μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στα κύτταρα και τους ιστούς.
• Το αυξημένο φορτίο μεταλλάξεων μπορεί να καταστήσει τα καρκινικά κύτταρα είτε πιο «επιθετικά» είτε —παραδόξως— πιο ευάλωτα σε σύγχρονες ανοσοθεραπείες.
• Το στρες μπορεί επίσης να επανενεργοποιήσει λανθάνοντες ογκογόνους ιούς, όπως ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων HPV ή ο ιός Epstein-Barr (EBV), ενισχύοντας την καρκινογόνο δυναμική.
• Η β-αδρενεργική σηματοδότηση, μια οδός που ενεργοποιείται από το στρες, συμβάλλει στην ενεργοποίηση ογκογονιδίων.

2. Διαμόρφωση του Μικροπεριβάλλοντος του Όγκου

• Το στρες επηρεάζει το μικροπεριβάλλον του όγκου, ενισχύοντας διαδικασίες όπως η αγγειογένεση (δημιουργία νέων αιμοφόρων αγγείων), η αναδιαμόρφωση της εξωκυττάριας ουσίας και η νευρογένεση, διευκολύνοντας την ανάπτυξη και την εξάπλωση των καρκινικών κυττάρων.
• Μέσω της β-αδρενεργικής σηματοδότησης, αυξάνεται η παραγωγή παραγόντων όπως ο VEGF (αγγειακός ενδοθηλιακός αυξητικός παράγοντας), που ενισχύουν την αιμάτωση και τη θρέψη του όγκου.

3. Καταστολή του Ανοσοποιητικού Συστήματος

• Το χρόνιο στρες εξασθενεί τη φυσική αντικαρκινική άμυνα του οργανισμού. Καταστέλλει τη δράση των φυσικών φονικών κυττάρων (NK cells) και διαταράσσει την ισορροπία των Τ-κυττάρων, μετατοπίζοντας την απόκριση από Th1 σε Th2, κάτι που αποδυναμώνει την κυτταρική ανοσία.
• Τα προφλεγμονώδη μόρια που απελευθερώνονται υπό την επίδραση του στρες μπορούν να προκαλέσουν μεταλλάξεις, συμβάλλοντας περαιτέρω στην καρκινογένεση.

4. Άμεσες Επιδράσεις στα Καρκινικά Κύτταρα

• Οι ορμόνες του στρες συνδέονται με ειδικούς υποδοχείς στα καρκινικά κύτταρα, οδηγώντας σε ενίσχυση της κυτταρικής επιβίωσης, του πολλαπλασιασμού και της ικανότητας μετάστασης.

5. Προώθηση της Μετάστασης

• Το στρες διευκολύνει τον σχηματισμό προ-μεταστατικών μικροπεριβαλλόντων και ενισχύει τη λεμφαγγειακή αναδιαμόρφωση, οδηγώντας στην εξάπλωση των καρκινικών κυττάρων.
• Ζωικά μοντέλα δείχνουν ότι το χρόνιο στρες σχετίζεται με αυξημένη έκφραση γονιδίων που ευνοούν τη μετάσταση και με υψηλότερο μεταστατικό φορτίο.

Οι ανακαλύψεις γύρω από τη σύνδεση στρες και καρκίνου δεν περιορίζονται μόνο σε θεωρητικό επίπεδο. Έχουν σημαντικές πρακτικές εφαρμογές στην κλινική πράξη και ανοίγουν νέους δρόμους για τη θεραπεία και υποστήριξη των ασθενών. Εξάλλου, είναι συχνό φαινόμενο, σε καταστάσεις έντονου στρες να ξεχνάμε σχεδόν τις υγιεινές μας συνήθειες και να βγαίνουμε εκτός πλαισίου. Η υπερκατανάλωση τροφής, το κάπνισμα και η μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ είναι όλοι παράγοντες του τρόπου ζωής, που αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου. Επομένως, είναι σημαντικό σε ατομικό επίπεδο, να εφαρμόζονται απλές τεχνικές μείωσης του στρες:

• Μικροί καθημερινοί στόχοι, που σε προσηλώνουν στο παρόν
• Αποδοχή βοήθειας
• Αποσύνδεση από τις ηλεκτρονικές συσκευές
• Υγιεινή διατροφή
• Τακτική άσκηση
• Χόμπι
• Εγγραφή σε ομάδες υποστήριξης
• Καταγραφή σε ημερολόγιο των πηγών του άγχους
• Μουσική
• Γιόγκα και διαλογισμός (mindfulness)
• Ψυχοθεραπεία, όπως γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT)
• Διάβασμα βιβλίων
• Βαθιές αναπνοές

Συνοψίζοντας, η σύγχρονη αντιμετώπιση του καρκίνου δεν περιορίζεται μόνο στη χορήγηση φαρμάκων ή στη χειρουργική αντιμετώπιση. Η κατανόηση της σχέσης στρες και καρκίνου ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην ογκολογία: ένα πεδίο όπου η ψυχολογική υποστήριξη δεν είναι πολυτέλεια αλλά ουσιώδες μέρος της θεραπείας. Έτσι, η θεραπεία αρχίζει να εστιάζει στο «ολόκληρο» άτομο, όπως το έθεσε ο Πλάτωνας και στο πώς ο ασθενής μπορεί να συμμετάσχει ενεργά στην προσπάθεια αποκατάστασης.

«Η θεραπεία πολλών ασθενειών είναι άγνωστη στους γιατρούς… γιατί αγνοούν το σύνολο. Γιατί το μέρος δεν μπορεί ποτέ να είναι καλά αν δεν είναι το σύνολο καλά».

-Πλάτων

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚH ΠΗΓH

• Prolonged stress may increase the risk of death from cancer, Harvard Health Publishing, διαθέσιμο εδώ 
• Does stress cause cancer? ,  Canadian Cancer Society, διαθέσιμο εδώ 
• Stress and cancer: Is there a connection?,  City of Hope, διαθέσιμο εδώ 
• Does stress cause cancer? ,  Cancer Research UK, διαθέσιμο εδώ 
• Stress and Cancer: An Overview,  Stanford Medicine, διαθέσιμο εδώ 
• Role of stress in the pathogenesis of cancer (Review) ,  International Journal of Oncology, διαθέσιμο εδώ 
• Stress: A New Cancer Risk Factor?,  Medscape, διαθέσιμο εδώ 
• Stress ,  World Health Organization (WHO), διαθέσιμο εδώ