Του Θεμιστοκλή Καγκέλη,
«Ποιο το νόημα στη ζωή; Τι να κάνω όταν οι καιροί είναι δύσκολοι; Τι είναι σωστό και τι λάθος; Να φοβάμαι το θάνατο;»
Αυτές οι ερωτήσεις μας έχουν απασχολήσει όλους σε κάποιο σημείο της ζωής μας, όμως η φιλοσοφία ως επιστήμη δεν ικανοποιεί τον καθένα με τις απαντήσεις που έχει δώσει. Για παράδειγμα, αν κανείς πιστεύει πως δεν υπάρχει νόημα στη ζωή, ούτε και κάποια καθολική ηθική πυξίδα, τότε στρέφεται στον Νιχιλισμό (απ’ το λατινικό nihil = τίποτα). Στον αντίποδα, αν κάποιος θεωρεί ότι η λογική ως πηγή γνώσης είναι αυτό που καθοδηγεί τον άνθρωπο, τότε ακολουθεί τη σχολή του Ορθολογισμού, με κύριους εκπροσώπους της τον Σωκράτη, τον Καντ και τον Λάιμπνιτς. Ωστόσο, όποιος ψάχνει καταφύγιο απέναντι στο άγχος και την πίεση, δεν έχει παρά να αγκαλιάσει τον Στωικισμό. Με άλλα λόγια, να σκεφτεί σα Ρωμαίος Αυτοκράτορας.
Ο Στωικισμός διδάσκει την αταραξία της σκέψης και του πνεύματος, με σκοπό την πραγματική ελευθερία και την απόκτηση της σοφίας. Με άλλα λόγια, αν είσαι στωικός, επιδιώκεις τη λεγόμενη απάθεια, δηλαδή μία ζωή απαλλαγμένη από παρορμητικά συναισθήματα, και ασχολείσαι μόνο με ό,τι υπάγεται στο δικό σου έλεγχο. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Περπατάς στο πεζοδρόμιο, χτυπάς με έναν περαστικό, σου πέφτει το κινητό και η οθόνη γίνεται χίλια κομμάτια. Σε αυτό το σημείο έχεις δύο επιλογές. Αφενός, να τα βάλεις με αυτόν που ήταν απρόσεκτος, να μαλώσεις και να χαλάσεις το πρωί σου. Αφετέρου, να δεις ότι αυτό που έγινε ανήκει αποκλειστικά στο παρελθόν και είναι κάτι που δεν μπορούσες να ελέγξεις η να προβλέψεις. Αν είσαι στωικός, θα πηγαίνεις πάντα με το δεύτερο, μιας και το μόνο που σου απομένει και μπορείς να ελέγξεις είναι το παρόν. Όπως έλεγε κι ο Μάρκος Αυρήλιος, ένας σπουδαίος στωικός που θα αναλύσουμε παρακάτω: «Καλότυχος εγώ, που τώρα δε λυπάμαι επειδή μου συνέβη κάτι άσχημο. Γιατί κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα, αλλά δε θα μπορούσε ο καθένας να μη λυπάται γι’ αυτό».
Οι ρίζες του Στωικισμού, όπως και με κάθε μεγάλη φιλοσοφική σχολή, βρίσκονται στην Αρχαία Αθήνα. Στην Ποικίλη Στοά (εξού και Στωικισμός), φιλόσοφοι όπως ο Ζήνων και άλλοι, προσπαθώντας να λύσουν τα καθημερινά τους προβλήματα, μετεξέλιξαν τις ιδέες των Κυνικών και έφτιαξαν μία αριστοτελικού τύπου φιλοσοφική θεώρηση με έμφαση στις ηθικές αρετές. Η περίοδος αυτή ονομάστηκε «Αρχαία Στοά». Έπειτα, τον 2ο/1ο π.Χ. αιώνα, ο Στωικισμός εισέρχεται στη δεύτερή του φάση, τη «Μέση Στοά», με κύριο εκπρόσωπο τον Ποσειδώνιο, και μεταφυτεύεται στη Ρώμη. Από εκεί και πέρα, στην τρίτη του φάση, αλλιώς «Νέα Στοά», ανθίζει περεταίρω τον 1ο και τον 2ο μ.Χ. αιώνα με προσωπικότητες όπως τον Σενέκα, τον Επίκτητο και τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο. Θα δούμε παρακάτω τι μας δίδαξε ο καθένας και τους λόγους που στράφηκαν σε μία στωική ζωή.
Ο Σενέκας γεννήθηκε σε μία εξέχουσα οικογένεια Ρωμαίων πολιτικών και φιλοσόφων. Στα έργα του, πολλά απ’ τα οποία τα έγραψε εξόριστος στην Κορσική όταν κατηγορήθηκε για μοιχεία, μιλά κυρίως για το πώς να χαλιναγωγεί κανείς τον εγωισμό του και να διαχειρίζεται τον πλούτο, με τρόπο ώστε να μην διαφθείρεται ο χαρακτήρας του. Οι προβληματισμοί του ήταν εύλογοι, μιας και ο ίδιος υπήρξε ένας απ’ τους πλουσιότερους Ρωμαίους της εποχής, χρηματίζοντας προσωπικός σύμβουλος του αυτοκράτορα Νέρωνα. Η αντιμετώπιση του θανάτου είναι επίσης κάτι που απασχόλησε έντονα τον Σενέκα, μιας και ο ίδιος αυτοκτόνησε όταν κατηγορήθηκε ότι ήθελε να ανατρέψει τον Νέρωνα. Τέλος, τα λόγια του Σενέκα, σχετικά με τη σημασία ενός σκοπού στη ζωή, έχουν εμπνεύσει πολλές γενιές Στωικών: «Αν δε ξέρεις για ποιο λιμάνι σαλπάρεις, τότε κανείς άνεμος δεν είναι με το μέρος σου».
Από την άλλη, ο Επίκτητος γεννήθηκε σκλάβος – δεν είχε τα πλούτη του Σενέκα, ούτε τις επαφές του. Ωστόσο, ανακαλύπτοντας τον Στωικισμό με τη βοήθεια ενός δασκάλου, κατάφερε να ορθοποδήσει ψυχικά μέσα στην άδικη ζωή του, όσο παράλληλα περίμενε τη μέρα που θα τον άφηναν ελεύθερο. Οι διδαχές του αναφορικά με τη ζήλια και την επιθυμία του ανθρώπου διασώζονται μέσα από διάφορες ιστορίες, όπως αυτή με το φανάρι στο κομοδίνο του: «Είχα ένα σιδερένιο φανάρι. Μία μέρα, άκουσα έναν ήχο απ’ το παράθυρο, κι αφού έτρεξα να δω, βρήκα ότι μου το είχαν αρπάξει. Κατέληξα ότι ο κλέφτης είχε μία ακαταμάχητη επιθυμία να κλέψει. Αλλά το πλήρωσε πολύ ακριβά. Για ένα φαναράκι έγινε κλέφτης. Για ένα φαναράκι έγινε ζωώδης. Για ένα φαναράκι έγινε άπιστος. Κι έτσι είπα στον εαυτό μου: Αύριο πάρε πιο φτηνό φανάρι. Μπορείς να χάσεις μόνο ό,τι έχεις. Ενώ του κλέφτη δεν του απομένει τίποτα».
Τα λόγια του Επίκτητου ενέπνευσαν τον τρίτο και ίσως σπουδαιότερο στωικό όλων των εποχών, τον Μάρκο Αυρήλιο. Υιοθετημένος από τη σπουδαία δυναστεία των Αντωνίνων, ο νεαρός Μάρκος από μικρή ηλικία είχε καταλάβει ότι προοριζόταν να γίνει Αυτοκράτορας. Οπλισμένος με ελληνική παιδεία και διαβάζοντας τους προγενέστερους Στωικούς, έπλασε μία άθραυστη προσωπικότητα και αργότερα ηγήθηκε της Ρώμης με τρόπο δίκαιο και μεταρρυθμιστικό ως προς τη νομοθεσία και τις πρακτικές του πολέμου. Με το θάνατό του επισφραγίστηκε η χρυσή εποχή των πρώτων δύο αιώνων της Αυτοκρατορίας, μιας και τον διαδέχτηκε μία σειρά ηγετών, που στο μυαλό τους είχαν μόνο την καλοπέραση. Όσο για το έργο του, ο Μάρκος Αυρήλιος κληροδότησε στην ανθρωπότητα ένα στωικό magnum opus, τα «Εις Εαυτόν», γραμμένα στα Ελληνικά, όπου μέσα από δώδεκα βιβλία σε μορφή προσωπικών σημειώσεων στοχάζεται για την ενδοσκόπηση του χαρακτήρα, τη φιλαλληλία και την ευδαιμονία.
Ο Στωικισμός σήμερα είναι πιο επίκαιρος από ποτέ, ειδικά μεταξύ ανθρώπων σε θέσεις υψηλής ευθύνης, όπως CEOs, γιατρούς, στρατηγούς κ.α. Σε μία καθημερινότητα γεμάτη αγωνία και γρήγορους ρυθμούς που δεν αφήνουν χρόνο για αυτοκριτική, είναι λογικό ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι να καταφεύγουν σε στωικούς φιλοσόφους για να βάλουν τη ζωή τους σε τάξη. Κατ’ εμέ, αυτό που διακρίνει τον Στωικισμό απ’ τις άλλες φιλοσοφικές σχολές είναι η πρακτικότητά του. Είναι πράγματι μία στάση ζωής που μπορεί κανείς να διαβάσει απ’ τους ίδιους τους συγγραφείς και να αρχίσει να την εφαρμόζει αμέσως. Σε αυτό βοηθά φυσικά το ότι πολλά απ’ τα έργα που είπαμε είναι δοσμένα σε α’ η β’ ενικό πρόσωπο, κι άρα μοιάζουν με μία λίστα συμβουλών που σου έδωσε ο σοφός παππούς σου. Κλείνουμε σήμερα με ένα απ’ τα πιο γνωστά απόφθεγμα του Αυρήλιου: «Να είσαι σαν το ακρωτήρι όπου σπαν τα κύματα. Εκείνο μένει ακίνητο, και γύρω του γαληνεύουν τα μανιασμένα νερά».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Stoicism, iep.utm.edu, Διαθέσιμο εδώ
- Μάρκος Αυρήλιος (2022), Τα Εις Εαυτόν, Κάκτος, Αθήνα
