Του Στέλιου Καραγεώργη,
Σαν σήμερα, πριν από 87 χρόνια, ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας Ιωάννης Μεταξάς, έχοντας τη σύμφωνη γνώμη του Βασιλιά Γεωργίου Β΄, κατέλυε τον κοινοβουλευτισμό, εγκαθιδρύοντας το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι, για τους οποίους η χώρα οδηγήθηκε στο μεταξικό καθεστώς στις 4 Αυγούστου του 1936, ωστόσο, ως βασικός διαφαίνεται να είναι η ανασφάλεια του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ να διατηρήσει τον θρόνο του. Το νόθο δημοψήφισμα του 1935 δεν του προσέφερε τη σιγουριά πως θα μπορούσε να παραμείνει ανώτατος άρχοντας της χώρας, εάν στο στράτευμα επέστρεφαν οι απότακτοι βενιζελικοί αξιωματικοί, με βάση τη συμφωνία Φιλελευθέρων και Λαϊκών του Ιουλίου του 1936. Η συμφωνία ήταν γνωστή στον Βασιλιά, αλλά και στους αντιβενιζελικούς αξιωματικούς των ενόπλων δυνάμεων, τους οποίους έβρισκε αντίθετους.
Οι αντιβενιζελικοί αξιωματικοί με επικεφαλής τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Στρατού, Αλέξανδρο Παπάγο, ο οποίος είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην επαναφορά του βασιλικού θεσμού, αρνούμενοι την επιστροφή των απότακτων συναδέλφων τους, δεν υποστήριζαν απλά τις ιδεολογικές τους επιλογές, αλλά διασφάλιζαν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Υπήρχαν βάσιμες υποψίες στο Παλάτι και στην Κυβέρνηση ότι οι βασιλόφρονες αξιωματικοί θα κατέλυαν τον κοινοβουλευτισμό, αν δεν το έκαναν πρωτύτερα ο Βασιλιάς με τον Πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά.
Παράλληλα, η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας από το 1917 και κατά τη διάρκεια της Αβασίλευτης Δημοκρατίας ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο λόγω του Εθνικού Διχασμού. Η φιλελεύθερη διακυβέρνηση της χώρας είχε πληγεί ανεπανόρθωτα από τη χρεοκοπία του 1932, αλλά και από την αποτυχία δύο βενιζελικών κινημάτων στα 1933 και 1935. Οι δυο παραπάνω λόγοι είχαν οδηγήσει στην πτώση του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού στη συνείδηση των Ελλήνων. Αυτή η πτώση άνοιγε την πόρτα σε πιο συντηρητικές πολιτικές. Ταυτόχρονα, το αντικοινοβουλευτικό κλίμα ενίσχυε και η ανάδυση ολοκληρωτικών καθεστώτων σε ολόκληρη την Ευρώπη, τα οποία φαινομενικά οδηγούσαν σε ευημερία τις εκάστοτε χώρες και είχαν κερδίσει τον θαυμασμό, ακόμα και εξεχουσών φιλελεύθερων προσωπικοτήτων της Ελλάδας.
Την ίδια περίοδο, τα σύννεφα του πολέμου στη Γηραιά Ήπειρο είχαν αρχίσει να πυκνώνουν. Τον Οκτώβριο του 1933 η χιτλερική Γερμανία είχε αποχωρήσει από την Κοινωνία των Εθνών και τον Μάρτιο του 1935 είχε επαναφέρει την υποχρεωτική στράτευση, αυξάνοντας τον αριθμό του στρατιωτικού δυναμικού της στις 550.000 άνδρες. Την ίδια χρονιά, η Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι είχε εισβάλει στην Αβησσυνία, ενώ έναν χρόνο αργότερα οι Γερμανοί επαναστρατιωτικοποιούσαν τη Ρηνανία. Την άνοιξη, η Ιταλία εισχωρούσε ακόμα πιο βαθιά σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο στη γειτονική Αλβανία, ενώ τον Ιούλιο ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στην Ισπανία. Παράλληλα, ελλόχευε πάντα ο κίνδυνος της όμορης, ρεβανσιστικής Βουλγαρίας. Την ευρωπαϊκή σύρραξη φαίνεται να είχε προβλέψει ο Μεταξάς ο οποίος σε σύσκεψη του Βασιλικού Ναυτικού, τον Οκτώβριο του 1936, είχε δηλώσει σίγουρος για την πολεμική αναμέτρηση ανάμεσα σε Βρετανούς και Γερμανούς.
Ωστόσο, η στρατιωτική προετοιμασία της χώρας είχε παραμεληθεί σοβαρά μετά το τέλος του Ελληνοτουρκικού Πολέμου το 1922, με τον στρατό να αδυνατεί να κινητοποιήσει ακόμα και δυο Μεραρχίες, κατά τα κινήματα του 1935. Ταυτόχρονα, η χώρα συνέχιζε να ταλανίζεται από τον διχασμό του παρελθόντος, τον οποίο ο Μεταξάς απευχόταν να επικρατήσει κατά τον επερχόμενο πόλεμο. Άρα, για τον πάλαι ποτέ πρωταγωνιστή του Εθνικού Διχασμού μόνο ένα απολυταρχικό καθεστώς θα μπορούσε να προετοιμάσει στρατιωτικά τη χώρα και ηθικά τον λαό της.
Ως κύριος λόγος κατάλυσης του κοινοβουλευτισμού, παρουσιάστηκε από τους ιθύνοντες του καθεστώτος η «κομμουνιστική απειλή». Όσο και αν αυτή η αιτιολόγηση χωλαίνει, ο «κίνδυνος» ήταν υπαρκτός, καθώς από το 1936 το Κ.Κ.Ε. είχε αναδειχθεί σε ρυθμιστής των πολιτικών πράγματων της χώρας και είχε πρωτοστατήσει σε μαζικές κινητοποιήσεις, με αποκορύφωμα το αιματηρό συλλαλητήριο του Μαΐου του 1936. Τον φόβο έναντι στον κομμουνισμό από μέρους του Βασιλιά, του στρατιωτικοπολιτικού κατεστημένου της χώρας και μερίδας των πολιτών, ενίσχυε η υιοθέτηση από το Κ.Κ.Ε., τον Σεπτέμβριο του 1935, των κατευθύνσεων της Κομιντέρν, που έκανε λόγο για ανατροπή των μη κομμουνιστικών καθεστώτων και μετατροπή ενδεχόμενου διακρατικού πολέμου σε εμφύλιο.
Πέρα από τα παραπάνω, την επιβολή του μεταξικού καθεστώτος ευνόησε και η συρροή θανάτων σημαντικών πολιτικών προσωπικοτήτων μέσα στο 1936, όπως του Ελευθερίου Βενιζέλου, του Γεωργίου Κονδύλη, του αρχηγού των Λαϊκών Παναγή Τσαλδάρη κ.α. Με βάση τα παραπάνω, καταφαίνεται πως ο βασικός λόγος που οδήγησε στην πολιτειακή μεταβολή της 4ης Αυγούστου του 1936 ήταν το αίσθημα ανασφάλειας του Βασιλιά Γεωργίου Β΄ και των βασιλοφρόνων αξιωματικών σε ενδεχόμενη επιστροφή των αποτάκτων βενιζελικών. Παράλληλα, η αποτυχία της φιλελεύθερης διακυβέρνησης της χώρας, με την ταυτόχρονη ανάδυση ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη, ενίσχυε το αντικοινοβουλευτικό κλίμα. Τέλος, ο διαφαινόμενος πόλεμος που θα έβρισκε την Ελλάδα εντελώς απροετοίμαστη στρατιωτικά, σε συνάρτηση με την ανερχόμενη δυναμική του ΚΚΕ, συνέβαλαν στην επιβολή του τεταρταυγουστιανού καθεστώτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αβέρωφ-Τοσίτσας, Ευάγγελος (2010), Φωτιά και τσεκούρι, Ελλάς 1946-49 και τα προηγηθέντα, Εκδόσεις Εστία.
- Αλβανός, Ραϋμόνδος (2013), Ποιος είπε το ΟΧΙ στις 28 Οκτωβρίου, Ιδεολογία δομή και διεθνής στρατηγική του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Ελλήνων Ιστορικά τχ. 17.
- Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. (2017), Μετά το 1922, Η παράταση του διχασμού, Αθήνα: Πατάκης.
- Πλουµίδης, Σπυρίδων Γ. (2016), Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Αθήνα: Εκδόσεις Εστία.
- Χατζηδάκης, Μάνος Ν. (2011), 4η Αυγούστου 21η Απρίλιου, Συγκριτική Μελέτη, Αθήνα: Εκδόσεις Ελεύθερος Κόσμος.
