Της Σοφίας Πεχλιβανίδου,
Μετράμε ήδη δύο και πλέον χρόνια από το ξέσπασμα της πανδημίας του ιού Covid-19 σε όλον τον κόσμο, που έγινε η αιτία να σταματήσουν πολλές από τις δραστηριότητές μας και να περιορίσουμε την επαφή μας με τους συνανθρώπους μας μέχρι να περάσει το «κακό». Στη διάρκεια αυτών των χρόνων άλλαξαν πολλά, κλονίστηκαν ισορροπίες, προστέθηκαν νέα δεδομένα, ανατράπηκαν πολλές σταθερές, όμως, τελικά, με έναν τρόπο αρχίζουμε να επιστρέφουμε σε μια κανονικότητα ή να τη δημιουργούμε από την αρχή —μια κανονικότητα που μας επιτρέπει σταδιακά να ξαναγίνουμε εξωστρεφείς.
Όταν ξεκίνησε αυτή η περιπέτεια για την ανθρωπότητα, το 2020, και χωρίς να έχουμε πρόσφατη ανάλογη εμπειρία στη γενιά μας ή στις δύο προηγούμενες γενιές, θεωρήσαμε ότι θα κρατήσει λίγο ή ότι δεν θα αλλάξει τίποτα στη ζωή μας. Όμως, τελικά, η πραγματικότητα μάς διέψευσε πανηγυρικά. Παρόλα αυτά, η ιστορία και το παρελθόν μάς διδάσκουν πάντα πως στις χειρότερες κρίσεις ο άνθρωπος βρίσκει τον τρόπο να εκφραστεί, να δημιουργήσει ξανά και να στραφεί προς το φως, παρά το σκοτάδι που επικρατεί γύρω του. Ο σκοπός, επομένως, είναι σε κάθε τι που συμβαίνει στη ζωή μας να βρίσκουμε τον τρόπο να το ερμηνεύουμε και να το αξιοποιούμε προς την κατεύθυνση που μας κάνει δημιουργικούς και μας ανοίγει τον δρόμο, ώστε να εκφράσουμε το συναίσθημά μας, όποιο κι αν είναι αυτό, με όποιο μέσο ταιριάζει στη δική μας αντίληψη κάθε φορά.
Μιλώντας για δημιουργικά πνεύματα, λοιπόν, η συζήτηση εισχωρεί εύκολα στο πεδίο της τέχνης, της αναζήτησης του εαυτού μέσα στις κρίσεις, της αξιοποίησης των δυσκολιών με τέτοιον τρόπο, ώστε να διατηρήσουμε την προσωπικότητά μας ατόφια και να βρούμε τον τρόπο να την εμπλουτίσουμε με τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, εντός του οποίου εξελισσόμαστε, αφού, όσο κι αν τα γεγονότα δείχνουν το αντίθετο, η ζωή —και η τέχνη ως κομμάτι της— πάντα θα προχωρά!
Αυτή ακριβώς η συνέχεια της ζωής και της τέχνης μέσα σε αυτή, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για την έκθεση με τίτλο «Μια μάσκα δρόμος», που εγκαινιάστηκε στις 19 Μαρτίου 2022 στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη. Εκεί, τρία εργαστήρια του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σε συνεργασία με τον Γιώργη Μελίκη και την αρχαιολόγο Μαρία Χειμωνοπούλου, που είχαν την αρχική ιδέα για την έκθεση, παρουσίασαν τις εικαστικές προτάσεις που προέκυψαν μετά από τη μελέτη του πλούσιου υλικού του Κέντρου έρευνας μάσκας Γιώργη Μελίκη και του λαϊκού δρώμενου «Ο Καλόγερος», όπως αυτό παρουσιάζεται στο έργο του Αυτοκράτορα Πορφυρογέννητου (σε κείμενο του 10ου αιώνα μ.Χ.) και στο έργο του Γεωργίου Βιζυηνού Οι καλόγεροι και η λατρεία του Διονύσου στη Θράκη. Συνολικά, 51 έργα φοιτητριών, φοιτητών, καθηγητριών και καθηγητών του τμήματος εκτίθενται στην εν λόγω έκθεση, αξιοποιώντας το παρελθόν, λαμβάνοντας υπόψη το παρόν, αναμένοντας το μέλλον της μάσκας που, παρότι μάς φαινόταν παράξενη και ενοχλητική, τελικά, κατέληξε να αποτελεί το συνηθέστερο θέαμα την τελευταία διετία, όταν συναντάμε έναν άνθρωπο.
Στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη και, συγκεκριμένα, στο Κέντρο έρευνας μάσκας συναντά κανείς μια τεράστια συλλογή ελληνικών και βαλκανικών μασκών που χρησιμοποιούνταν —ορισμένες χρησιμοποιούνται και σήμερα— ως τελετουργικά σύμβολα σε λαϊκά δρώμενα της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Στο μικρό χωριό της Μελίκης, λοιπόν, ερχόμαστε κοντά σε ιδιαίτερα διαδραστικά πολιτιστικά στοιχεία, σε έναν χώρο που επιφυλάσσει στον θεατή μικρές εκπλήξεις σε κάθε του γωνιά. Η συνεργασία, φυσικά, των εργαστηρίων Γλυπτικής, Χαρακτικής και του 3ου εργαστηρίου Ζωγραφικής έγινε η ευτυχής συγκυρία έμπνευσης, επικοινωνίας και δημιουργίας νέων έργων μέσα στη ζοφερότητα της εποχής, υπό την καθοδήγηση των καθηγητών Μανόλη Γιανναδάκη, Άρη Κατσιλάκη και Γιώργου Τσακίρη. Με άλλα λόγια, η μάσκα που τόσο μας δυσαρεστεί όσο αναγκαζόμαστε να τη φοράμε γίνεται σύμβολο πολιτισμικής συνέχειας και εισιτήριο για ένα ταξίδι στον χρόνο, σε τελετές και γιορτές ενός παρελθόντος που συχνά αγνοούμε.
51 εκδοχές του τι σημαίνει για κάθε εικαστικό δημιουργό η μάσκα και πώς αυτή μπορεί με σύγχρονη ματιά να ιδωθεί ως επικοινωνιακό σύμβολο με τα χαρακτικά της Βάσως Κατράκη, με χαρακτηριστικότερο έργο της τη δική της μάσκα, τις γυναικείες φιγούρες που καθιέρωσε στην εικαστική της παρακαταθήκη, δημιουργώντας η ίδια τη μάσκα-σύμβολο που κυριαρχεί στις μορφές που έπλασε. Κρατώ τα λόγια της κόρης της Βάσως Κατράκη, που εκπροσωπώντας τη μητέρα της στα εγκαίνια της έκθεσης, μάς υπενθύμισε κάτι που συχνά λησμονούμε, παρασυρόμενοι από την καθημερινότητα που μας αποτρέπει από το να κατανοήσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό: «[..]όλοι και όλες φοράμε μια μάσκα σε κάθε στιγμή της ζωής μας. Φοράμε μάσκα για να γίνουμε αποδεκτοί στους άλλους, τη στιγμή που εμείς δεν αποδεχόμαστε τον εαυτό μας. Τελικά, όμως, η μάσκα κλαίει».
Στα παραπάνω λόγια συμπυκνώνεται το βαθύ περιεχόμενο της έννοιας της μάσκας για τον καθένα μας. Τώρα φοράμε μάσκα προστασίας, άλλοτε φοράμε μάσκα ως μέρος δρώμενου κάποιου εθίμου κι αν σκεφτούμε πόσες μάσκες φοράμε από τη μέρα που ερχόμαστε στον κόσμο των ανθρώπων μέχρι τη μέρα που τον εγκαταλείπουμε, αποδεικνύεται πως ο αριθμός είναι μεγάλος για κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. Δημιουργούμε μάσκες για κάθε περίσταση της ζωής μας, για κάθε μας συναίσθημα και, τελικά, το ερώτημα που τίθεται είναι ποια μάσκα είναι εκείνη που αγγίζει την προσωπική μας αλήθεια. Νομίζω πως με αυτό το ερώτημα ασχολούνται όσες και όσοι συμμετέχουν στην έκθεση, διαπραγματευόμενες και διαπραγματευόμενοι τη δική τους αλήθεια και αξιοποιώντας το προνόμιο να τη μοιραστούν με το κοινό που θα έχει την τύχη να βρεθεί στη Μελίκη για μια επίσκεψη στο μοναδικό αυτό μέρος, το οποίο μας ταξιδεύει στην παράδοση της Ελλάδας, των Βαλκανίων και των εθίμων τους.
Η έκθεση γίνεται με την υποστήριξη του Συλλόγου Φίλων του Εθνογραφικού Κέντρου-Κέντρου Έρευνας Μάσκας και θα διαρκέσει έως την 1η Μαΐου 2022.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η έκθεση «Μία Μάσκα Δρόμος» στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη, ertnews.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Διοργάνωση έκθεσης στους χώρους του Εθνογραφικού Κέντρου Γιώργη Μελίκη – Κέντρου Έρευνας Μάσκας, στην Μελίκη Ημαθίας. Θέμα: «Μία Μάσκα Δρόμος», auth.gr, διαθέσιμο εδώ.
