Της Ιωάννας Σάντα,
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, παρατηρούνται ανά διαστήματα σημάδια ηγεμονικής κρίσης των Η.Π.Α., με αφετηρία τη δεκαετία του 1960 τόσο στην εσωτερική όσο και στην εξωτερική πολιτική. Ξεκινώντας από την εξωτερική πολιτική, η ήττα των Αμερικάνων σε στρατιωτικό και γεωπολιτικό επίπεδο στο Βιετνάμ ήταν ταπεινωτική. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ χαρακτηρίζεται ως πόλεμος δια αντιπροσώπων, αφού οι δύο υπερδυνάμεις εισήλθαν σε αυτόν στηρίζοντας αντίπαλες πλευρές και όχι συμμετέχοντας στη μάχη οι ίδιες, πράγμα που ενίσχυε το ψυχροπολεμικό πλαίσιο του πολέμου. Οι Αμερικανοί ηγέτες έκαναν λόγο για μία διαδικασία ντόμινο, κατά την οποία, αν ένα κράτος έπεφτε στον κομμουνισμό, θα ακολουθούσε και το επόμενο, γεγονός που δεν ήθελαν να συμβεί, γι’ αυτό και προσπαθούσαν να αναχαιτίσουν κάθε εγχείρημα. Επιπρόσθετα, η προσπάθεια υπονόμευσης της Σοβιετικής Ένωσης οδήγησε σε λάθος αποφάσεις. Μία εξ αυτών ήταν η υποστήριξη των Mujahideen και του ισλαμικού φονταμενταλισμού, προκειμένου να πιέσουν τους Σοβιετικούς στο Αφγανιστάν. Πολιτική, που ο αντίκτυπός της ηχεί μέχρι και σήμερα σε ολόκληρο σχεδόν τον πλανήτη.
Ένα ακόμα συμβάν που δυσχέραινε την ισορροπία της αμερικανικής ισχύος ήταν η Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν (1979), η οποία έφερε ανατροπές στο κομμάτι του πετρελαίου, δημιουργώντας τη δεύτερη πετρελαϊκή κρίση. Επιπλέον, η Σοβιετική Ένωση σχεδόν είχε καταφέρει να εξισορροπήσει την πυρηνική ισχύ της, πράγμα που δε συνέφερε καθόλου την Αμερική, καθώς τα πυρηνικά αποτελούν σημαντική ένδειξη ισχύος. Ενώ στο κομμάτι της διεθνούς οικονομίας η ανάκαμψη των ηττημένων κρατών από τον Β’ Π.Π., ιδιαίτερα της Ιαπωνίας και της Δ. Γερμανίας, άρχιζαν να ανταγωνίζονται την αμερικανική υπεροχή στο οικονομικό, κυρίως, πεδίο.
Στο εσωτερικό, τα προβλήματα σχετίζονταν αφενός με την αύξηση της ανεργίας και αφετέρου με την ιδεολογική και οικονομική αποδυνάμωση. Το βασικό και χρόνιο αμερικανικό φυλετικό ζήτημα το 1960 βρισκόταν στο πικ του και άνοιξε τον δρόμο για έναν έντονο κοινωνικοπολιτικό ακτιβισμό, που μέσα του ενσωμάτωσε, πέρα από το φυλετικό, και άλλα κοινωνικά προβλήματα, όπως τις διακρίσεις που γίνονταν με βάση το φύλο και τη σεξουαλικότητα. Αποκορύφωμα των έντονων κινητοποιήσεων ήταν το μαζικό κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο προοδευτισμός και αριστερισμός που αναδείχθηκαν την περίοδο εκείνη προκάλεσε μία μεγάλη στροφή προς τα δεξιά ανάμεσα σε μεγάλα τμήματα της μεσαίας τάξης που είδαν τις παραδοσιακές αξίες να δέχονται επίθεση από τους ολοένα και πιο φανατικούς εχθρούς τους, εκείνους της φιλελεύθερης και ριζοσπαστικής αριστεράς.
Μεταξύ του 1973 και 1989, το μεγαλύτερο μέρος των πλήρως απασχολούμενων παρατήρησε μείωση του μισθού είτε βίωσε ανεργία. Η πτωτική αυτή τάση συνδέεται με μία γενικότερη διάβρωση στο μέγεθος της παραδοσιακής οικονομική βάσης των Η.Π.Α. Μην ξεχνάμε ότι από το 1970 ξεκινάει μία επιθετική νεοφιλελεύθερη πολιτική υπέρμαχη της ελεύθερης αγοράς και πολλά από τα εργοστάσια που βρίσκονταν στις Ηνωμένες Πολιτείες αποδημούν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, πέρα από την αύξηση της ανεργίας, την ακύρωση του συμβόλου οικονομικής ευελιξίας των Η.Π.Α. που η βαριά βιομηχανία της πρέσβευε. Στο πολιτικό σκέλος, η διάβρωση της πολιτικής εξουσίας αποδυνάμωσε τον θεσμό του ίδιου του κράτους: οι φρικαλεότητες που μετέδιδαν τα ΜΜΕ από το Βιετνάμ, το σκάνδαλο Watergate, η παραίτηση Nixon και οι αποκαλύψεις σχετικά με την κατάχρηση εξουσίας κατά των εχθρών, εγχώριων και ξένων, έβλαψαν σημαντικά την ηθική κατάσταση της πολιτικής επιχείρησης των Η.Π.Α.
Το τέλος του 20ού αιώνα βρήκε τη Σοβιετική Ένωση νικημένη και την Αμερική τη μόνη πλέον υπερδύναμη να ελέγχει το παγκόσμιο εμπόριο και τις επικοινωνίες, να έχει την πιο ισχυρή και επιτυχημένη οικονομία, να υπερέχει σε στρατιωτικό επίπεδο και να μπορεί πλέον να εισάγει τον κόσμο σε ένα νέο σύστημα διεθνών σχέσεων που ονομάστηκε «παγκοσμιοποίηση», με τις αγορές να παίζουν πολλές φορές σημαντικότερο ρόλο από τα ίδια τα κράτη και με ολοένα πιο ρευστά σύνορα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο πολιτικός επιστήμονας Joseph Nye, «το διεθνές σύστημα δε δομείται πλέον πάνω σε μία ισορροπία δυνάμεων, αλλά γύρω από την αμερικανική ηγεμονία. Πολλοί πιστεύουν ότι η παγκοσμιοποίηση είναι ένα προσωπείο αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Ακόμη και ο τρόπος ζωής, τα προϊόντα μαζικής κουλτούρας που κατακλύζουν τον κόσμο διαμορφώνουν απόψεις και γοητεύουν ακόμα και εχθρούς, όχι όμως όλους».
Παρόλα αυτά, κάποιοι δε γοητεύτηκαν καθόλου από τη νέα τάξη που η Αμερική εισήγαγε στον κόσμο και αντιτάχθηκαν σε δυτικές αξίες και κουλτούρα. Στις 11 Σεπτεμβρίου του 2001 έγινε το μεγαλύτερο τρομοκρατικό χτύπημα μέχρι τώρα στην καρδιά της Αμερικής, ταυτόχρονα στη Ν. Υόρκη και την Ουάσιγκτον από την ισλαμική τρομοκρατική οργάνωση Al-Qaeda. Πριν το χτύπημα, η Αμερική επικοινωνούσε έναν καλοπροαίρετο ορισμό του παγκοσμίου ρόλου της, παρόλα αυτά, τρία χρόνια μετά, το 2003, η εγχώρια κυβερνητική προπαγάνδα σχετικά με την απειλή που δέχεται η δημοκρατία από τις «δυνάμεις του κακού» οδήγησε στην εισβολή των αμερικανικών στρατευμάτων στο Ιράκ. Ο ίδιος ο Bush παρουσίασε την εικόνα ενός διχοτομημένου κόσμου ξεκάθαρα χωρισμένου σε δυνάμεις καλού και κακού. Η μη υποστήριξη της Αμερικής ισοδυναμούσε με εχθρότητα απέναντί της.
Η κήρυξη του πολέμου κατά της τρομοκρατίας δημιούργησε αμφιλεγόμενες απόψεις τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Πιο συγκεκριμένα, ορισμένοι επικριτές άρχισαν να αναρωτιούνται για το αν ο λόγος που ξεκίνησε ο πόλεμος ήταν τελικά σημαντικός. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες άρχισαν να επιδεικνύουν τη στρατιωτική τους δύναμη και να επεκτείνουν τον πόλεμο στο Ιράκ, τη Βόρεια Κορέα, το Ιράν, πολλοί άρχισαν να στρέφουν το επίκεντρο της κριτικής τους από την αρχική απειλή που έθετε ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός προς τις ίδιες τις Η.Π.Α., οι οποίες από θύματα άρχισαν να μετατρέπονται σε θύτες. Κύματα διαμαρτυριών ξεκίνησαν σε πολλές χώρες (Ελλάδα, Ην. Βασίλειο, Αυστραλία, Η.Π.Α.), θεωρώντας τον πόλεμο αυτό μία νέα ιμπεριαλιστική πολιτική.
Στο εσωτερικό της Αμερικής, ο χειρισμός τόσο μιας αόρατης απειλής όσο και μίας μαζικής αγωνίας οδήγησε σε κινήσεις πανικού, οι οποίες έθεσαν σε κίνδυνο τα πολιτικά δικαιώματα και την αμερικανική δημοκρατία. Συνέπεια της 11/9 ήταν η ψήφιση του Πατριωτικού νόμου (2001) από το Κογκρέσο, που περιόρισε τις δικαιοδοσίες των δικαστηρίων σε ευαίσθητα ζητήματα, όπως οι τηλεφωνικές υποκλοπές από την κυβέρνηση, η παραβίαση σχέσης δικηγόρου-πελάτη και στη διεύρυνση της κυβερνητικής πρόσβασης σε προσωπικά ιατρικά, ταξιδιωτικά και πιστωτικά στοιχεία, όλα στο όνομα της εθνικής ασφάλειας. Το βάρος των μέτρων δέχτηκαν κυρίως οι ξένοι κάτοικοι της χώρας, ορισμένοι από τους οποίους συνελήφθησαν αυθαίρετα και κρατήθηκαν χωρίς την απαγγελία κατηγοριών. Επιπρόσθετα, το κόστος της εκστρατείας στο Ιράκ στοίχισε τρισεκατομμύρια δολάρια στον αμερικανικό λαό, γεγονός που συνέβαλε στις αντιδράσεις που γεννήθηκαν. Ο αφενός επιτυχημένος, αλλά διεθνώς αμφισβητούμενος, πόλεμος στο Ιράκ δημιούργησε το παράδοξο που δημιουργεί σύγχυση: Η παγκόσμια στρατιωτική αξιοπιστία των Η.Π.Α. ουδέποτε υπήρξε μεγαλύτερη, ενώ η παγκόσμια πολιτική τους αξιοπιστία ουδέποτε υπήρξε μικρότερη.
Η αμερικανική ηγεμονία υπάρχει αδιαμφισβήτητα, το ερώτημα, όμως, που πρέπει να τεθεί είναι κατά πόσο αυτή η ηγεμονία φθίνει ή μένει μέχρι στιγμής στάσιμη. Αναμφίβολα, σε όλα τα επίπεδα ισχύος είτε σκληρής είτε ήπιας οι Η.Π.Α. ακόμα έχουν πρωτοκαθεδρία, παράλληλα, όμως, παρατηρείται μια ραγδαία αύξηση ισχύος της Κίνας, η οποία οικονομικά, αλλά και στρατιωτικά, κοντεύει να ξεπεράσει την Αμερική, ενώ ταυτόχρονα κάνει κινήσεις να αυξήσει την παγκόσμια πολιτισμική επιρροή της.
Ο απομονωτισμός, άλλα και ο εσωτερικός διχασμός που δημιουργήθηκε κατά την προεδρία του Donald Trump, αλλοίωσε για ακόμα μία φορά την εικόνα που είχε η Αμερική στον κόσμο και την έκανε να φαίνεται αδύναμη, γεγονός που ευνοεί όσους στοχεύουν να πάρουν τη θέση της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής, Baylis J, Smith St, Owens P.
- Η επιλογή: Παγκόσμια Κυριαρχία ή Παγκόσμια Ηγεσία, Brzezinski Z.
- Ο νέος ιμπεριαλισμός, Harvey D.
