Της Ιωάννας Χατζηαντωνίου,
Πολλές διαβουλεύσεις, διαπραγματευτικές και μεσολαβητικές προσπάθειες παρήλθαν μετά τη διπλή εισβολή του 1974. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, το χάσμα μεταξύ των δύο μερών, των δύο κοινοτήτων της νήσου είχε φτάσει σε ιδιαίτερα προχωρημένο σημείο. Η μεν ελληνική πλευρά επιθυμούσε να αναγνωριστεί η κατάσταση της Βόρειας Κύπρου ως «κατοχή» και να επιβληθεί από τη διεθνή σκηνή κάποιου είδους απόσυρση των στρατιωτικών δυνάμεων στην περιοχή. Καθοριστικό σε αυτό το σημείο ήταν το ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε 37/253 (Μάιος 1983) το οποίο ουσιαστικά συμφωνούσε με το προαναφερθέν ελληνικό αίτημα. Ωστόσο, «προς απάντηση» θα έλεγε κανείς του ψηφίσματος αυτού, η τουρκοκυπριακή πλευρά έκανε το μεγάλο, αλλά «άστατο» βήμα της μονομερούς διακήρυξης της αυτοαποκαλούμενης Τουρκικής Δημοκρατίας της Βορείας Κύπρου (στο εξής ΤΔΒΚ) τον Ιούνιο του 1983. Ουσιαστικά, η πράξη αυτή εξέφραζε έμμεσα την ανακήρυξη της αυτοδιάθεσης του τουρκικού πληθυσμού της περιοχής. Το γεγονός αυτό είναι απότοκο της προ δεκαετίας διχοτόμησης της νήσου, καθώς πλέον «θεωρητικά» κάθε πληθυσμός έχει τη δική του γεωγραφική περιφέρεια και, συνεπώς, -σύμφωνα με την τότε τουρκική λογική- έχει το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση ως λαός. Όσο επικρατούσε το δικοινοτικό μοντέλο καμία κοινότητα δεν είχε άμεσα το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, καθώς το κράτος θεωρούνταν πως είχε σύσσωμο έναν πληθυσμό και όχι πληθυσμό και μια τουρκοκυπριακή μειονότητα. Μέχρι και σήμερα μόνο η Τουρκία είναι η χώρα που έχει αναγνωρίσει την κρατική υπόσταση της ΤΒΔΚ, ενώ διεθνώς το καθεστώς δέχεται μεγάλη κριτική και αναγνωρίζεται ως «κατεχόμενη» Κύπρος.
Παρατηρούμε, λοιπόν, πως το Κυπριακό ζήτημα κλιμακώνεται διαρκώς και δύσκολη έχει υπάρξει ιστορικά η εύρεση λύσης, όχι όμως απίθανη. Σήμερα, πολλοί κρίνουν πως η Κύπρος είχε τις ευκαιρίες της να επιλύσει το καθεστώς της, όπως π.χ. το αμερικανικό σχέδιο Acheson, ή η διατήρηση του δικοινοτικού μοντέλου και η αναμονή του κατάλληλου χωροχρόνου για τη βελτίωση του. Έπειτα, το 1978 η αμερικανική, η βρετανική και η καναδική κυβέρνηση προέβαλαν το σχέδιο ABC, το πρώτο ουσιαστικό σχέδιο μετά το 1974. Εν τέλει, το σχέδιο απορρίφθηκε, αλλά έθεσε τα θεμέλια για τους επερχόμενους Γενικούς Γραμματείς (ΓΓ) του ΟΗΕ και τις δικές τους προτάσεις.
Perez de Cuellar
Η πρώτη προσπάθεια μεσολάβησης μετά την ανακήρυξη της ΤΔΒΚ, προήλθε από τον ΓΓ Perez de Cuellar με την άτυπη μορφή ενός υπομνήματος το οποίο σε γενικότερες γραμμές πρότεινε την επαναφορά του δικοινοτικού ομοσπονδιακού κράτους, όπου η τουρκική πλευρά όμως θα διατηρούσε το 29% της έκτασης υπό τη διοίκηση της. Το σχέδιο απορρίφθηκε από τον τότε Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας, Σπ. Κυπριανού, υπό το πρίσμα της απουσίας ρύθμισης για την απόσυρση των στρατευμάτων και την άποψη πως αυτό θα καθιστούσε την ελληνοκυπριακή πλευρά «όμηρο» της τουρκοκυπριακής.
Με την εξέλιξη αυτή ο de Cuellar πρότεινε ένα δεύτερο αρκετά παραλλαγμένο σχέδιο το 1989. Βάση αυτού αποτελούσε και πάλι η σύσταση ομοσπονδιακού κράτους διζωνικής όμως μορφής, ήτοι κάθε κοινότητα θα διοικεί την δική της γεωγραφική περιφέρεια. Κεντρικό άξονα αποτελεί και η ανακήρυξη πολιτικής ισότητας, στο ίδιο μοντέλο συναινετικής δημοκρατίας, όπως και η απαγόρευση τυχόν απόσχισης ή ένωσης με άλλη χώρα. Το σχέδιο αυτό περιελάμβανε διατάξεις όσον αφορά τις εξουσίες της κάθε κοινότητας, όπως και τα ανθρώπινα δικαιώματα -δεδομένης και της διπλής εισβολής των Τούρκων που αποτέλεσε κατάφωρη παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων-, τη δικαιοσύνη και την ασφάλεια της κάθε κοινότητας. Το δεύτερο αυτό σχέδιο απέρριψε η τουρκοκυπριακή πλευρά.
Boutros-Boutros Ghali
Κατόπιν ψηφίσματος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, ο ΓΓ Butros-Butros Ghali υπέβαλε μια δέσμη ιδεών, το καλοκαίρι 1992, που αποσκοπούσε στην περαιτέρω διαπραγμάτευση του ζητήματος. Το Συμβούλιο Ασφαλείας (ΣΑ) την υιοθέτησε, ωστόσο η προσπάθεια αυτή δεν απέδωσε καρπούς καθώς η τουρκοκυπριακή πλευρά αρνούνταν τη σύσταση μιας ομοσπονδίας με μοναδική προσωπικότητα (όπως προβλεπόταν στο «σχέδιο» Ghali). Μάλιστα, υπογράμμιζε την ιδέα των δύο λαών και το αίτημα αυτοδιάθεσης για καθένα, αλλά και δυο κυρίαρχων κρατών, ιδέες που φυσικά απέρριψε ο ΓΓ. Σημαντική αλλαγή αποτελούσε στο σχέδιο αυτό και το ζήτημα της αποστρατικοποίησης. Ειδικά, προβλέπεται η εξισορρόπηση των στρατιωτικών δυνάμεων με τη διατήρηση ίσου αριθμού ελληνοκυπριακών και τουρκοκυπριακών δυνάμεων.
Kofi Annan
Από το 1999 (Σύνοδος Κορυφής του Ελσίνκι) αυξάνονταν οι συζητήσεις αναφορικά με την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και παράλληλα εντείνονταν οι πιέσεις για διαπραγματεύσεις και εύρεση λύσης (Ελσίνκι). Ημερομηνία – στόχο αποτελούσε ο Δεκέμβρης του 2002 όπου και θα επισημοποιούνταν η ένταξη της Κύπρου. Ένα μήνα πριν την ημερομηνία αυτή ο ΓΓ Kofi Annan παρουσίασε το πρώτο του σχέδιο στις δύο κυπριακές πλευρές, την ελληνική και την τουρκική κυβέρνηση. Με την απόρριψη από την τουρκοκυπριακή κοινότητα, ο Annan αναθεώρησε το σχέδιο και τους το παρουσίασε ένα μήνα μετά, λίγες μόλις μέρες πριν τη Σύνοδο της Κοπεγχάγης και την επίσημη ανακοίνωση της ένταξης της Κύπρου, όταν και πάλι η τουρκοκυπριακή πλευρά αρνήθηκε να συμφωνήσει 3 αναθεωρημένα σχέδια και 2 χρόνια αργότερα η ελληνοκυπριακή πλευρά είναι αυτή που αρνείται να αποδεχτεί την νέα όψη του σχεδίου. Με την άρνηση αυτή μάλιστα επιλέγουν να θέσουν το ζήτημα στο λαό μέσω ενός δημοψηφίσματος (Απρίλιος 2004), στο οποίο ο λαός έδειξε μια αδιάφορη σχετικά στάση όσον αφορά τη λύση του Κυπριακού σαν να μην τον ενδιέφερε αν η κατάσταση του θα αλλάξει ή όχι.
Κεντρικός άξονας στο σχέδιο αυτό ήταν να εισακουστούν και οι δύο πλευρές καθεμία από τις οποίες χρησιμοποιούσε διαφορετικά σημεία πίεσης: οι μεν Τουρκοκύπριοι έδιναν έμφαση στο ελληνοκυπριακό παραστράτημα του 1963, ενώ οι Ελληνοκύπριοι επιθυμούσαν να δικαιωθούν οι αδικίες των επεμβάσεων του 1974. Το σχέδιο Ανάν πρότεινε ένα πιο εξελιγμένο μοντέλο ομοσπονδίας από τα προηγουμένως προτεινόμενα, αυτό της Ενωμένης Κυπριακής Δημοκρατίας. Βέβαια, πολλά ζητήματα που θεωρούνταν καίρια για την εποχή είχαν ελλιπή ανάπτυξη, όπως το ζήτημα της κρατικής νομικής προσωπικότητας και αυτό της ένταξης σε διεθνείς οργανισμούς. Παράλληλα προβλεπόταν και η αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων κατοχής αλλά και της εθνοφρουράς.
Και τώρα;
Όπως παρακολουθήσαμε σε αυτό το σχετικά σύντομο οδοιπορικό του Κυπριακού Ζητήματος, ευκαιρίες υπήρχαν, ιδέες και προτάσεις το ίδιο. Τότε τι πήγε λάθος; Γιατί τόσα χρόνια μετά το Κυπριακό έχει μια περίοπτη θέση στην ατζέντα των ευρωπαϊκών αλλά και διεθνών ζητημάτων; Σίγουρα η ανάλυση των ιστορικών γεγονότων και η ενδελεχής παρατήρηση και καταγραφή των ιδεών που υπήρχαν ανά καιρούς για την επίλυση τέτοιων ζητημάτων, βοηθούν το τώρα, όχι όσο πιστεύουμε όμως. Ζούμε σε ένα «τώρα» που χαρακτηρίζεται από μια «τρικυμία» στην Ανατολική Μεσόγειο, μόνιμες συγκρούσεις και αδυναμία εύρεσης κοινού εδάφους. Οι υποβόσκουσες συγκρούσεις των δύο μερών -αλλά και οι λοιπές περιφερειακές εντάσεις και ανταγωνισμοί- δυσχεραίνουν το κλίμα.
Το κλειδί για το δεδομένο «τώρα» είναι να βρεθεί μια κοινή γραμμή, ένα γκρίζο έδαφος αλληλοκατανόησης και αλληλοσεβασμού των αιτημάτων της κάθε πλευράς. Σε συνδυασμό με την κοινή αποδοχή του διεθνούς δικαίου, των δικαιωμάτων αλλά και περιορισμών που υφίστανται οι θέσεις της κάθε πλευράς, η λύση μπορεί να μην φαίνεται στον ορίζοντα αλλά ο δρόμος για ένα καλύτερο μέλλον του ζητήματος διακρίνεται καλύτερα. Εν τέλει το ερώτημα μπορεί, λαϊκιστί να απλοποιηθεί στο αν υπάρχει θέληση επίλυσης ή τα γεγονότα μας έχουν οδηγήσει σε ένα αδιαπέραστο αδιέξοδο. Αν κοιτάξουμε πιο προσεκτικά, ωστόσο, ένα άλλο καίριο ερώτημα ανακύπτει: Αν υπάρχει θέληση, ποιες είναι οι συνθήκες που πρέπει να επέλθουν για αποδοχή μιας λύσης;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πέτρος Λιάκουρας, Το Κυπριακό Από τη Ζυρίχη στη Λουκέρνη, ΣΙΔΕΡΗΣ 2007
