Του Μιχάλη Σταματόπουλου,
Η μαγεία και ο αποκρυφισμός έχουν μακραίωνη παρουσία σε όλους τους πολιτισμούς της ανθρώπινης ιστορίας. Οι ρίζες της λέξης «μαγεία» σχετίζονται με τον όρο “magu”, που εντοπίζεται στην αρχαία Περσία και δηλώνει κάποιον λειτουργό με ιερατικές ιδιότητες. Από τη Μεσοποταμία μέχρι την Αίγυπτο, την αρχαία Ελλάδα και την Ρώμη, η χρήση της τελετουργικής μαγείας ήταν συχνή. Πολλές φορές, ακόμα και μεγάλοι ηγεμόνες συμβουλεύονταν άτομα που εξασκούσαν την τέχνη της μαγείας, με τους σκοπούς της χρήσης της να είναι καλοί, αλλά πολλές φορές και κακοί. Βέβαια, από τον 5ο αιώνα π.Χ. και με τις αναφορές που υπάρχουν από την αρχαία Ελλάδα, η γενικότερη έννοια της μαγείας είχε αρνητικό πρόσημο.
Στο Βυζάντιο, η μαγεία είχε πολλές εκφάνσεις και ήταν πολυδιάστατη. Αφορούσε μιμητισμό μιας πράξης που το άτομο επιθυμούσε να πραγματοποιηθεί, επίκληση πνευμάτων, ερωτική μαγεία, μαντεία, επεξήγηση οιωνών, αστρολογία. Οι επιστήμες όπως τα μαθηματικά, η γεωμετρία και η φαρμακολογία θεωρήθηκαν απαγορευμένη γνώση. Οπότε, με σιγουριά μπορούμε να πούμε πως οτιδήποτε ήταν εκτός των ορίων της κατανόησης ή σχετιζόταν με κάτι μεταφυσικό, θεωρούνταν κάτι απαγορευμένο και κακό, άρα ήταν προϊόν «μαγείας».
Στο Βυζάντιο, ήδη από την περίοδο του Μέγα Κωνσταντίνου, ξεκίνησαν οι πρώτες ενέργειες περιορισμού της μαγικής τέχνης. Με κάποια συγκεκριμένα αυτοκρατορικά διατάγματα και νόμους που χρονολογούνται το 319 μ.Χ. ,τα άτομα που ασχολούνται με την τελετουργική έννοια της μαγείας ή της μαντείας, όπως οι «θυοσκόοι», οι οποίοι ήταν ιεροσκόποι που διάβαζαν τα σπλάχνα των ζώων κι έδιναν χρησμούς, αποκλείονται από την δημόσια ζωή. Μάλιστα, τιμωρούνται με σκληρές ποινές, όπως θανάτωση στην πυρά. Επίσης, απαγορεύεται απλοί πολίτες να έχουν σχέσεις με αυτούς και να τους δέχονται εντός της οικίας τους, αλλιώς τους επιφυλάσσονταν ποινές, όπως η δήμευση των περιουσιακών τους στοιχειών και η εξορία, ενώ επιβραβευόταν η καταγγελία ατόμων, που ασχολούνταν με τις μαγικές και μαντικές τέχνες. Τα νομοθετικά αυτά πλαίσια, δεν απαγόρευαν τη χρήση της μαγείας. Ωστόσο, όλες οι λατρευτικές τελετές, ακόμα και οι θυσίες, ήταν υποχρεωτικό να γίνονται υπό το φως της ημέρας και σε δημόσια θέα. Στόχος ήταν ο περιορισμών φαινομένων μαγείας και τελετουργικών θυσιών, που διεκπεραίωναν σκοτεινές ενέργειες, όπως την εκδίκηση ή τη θανάτωση ενός ανθρώπου, η επονομαζόμενη «κακή θυσία» (mala sacrificial).
Ειδικότερα, η μαντική τέχνη και η αστρολογία καταπολεμήθηκαν σφοδρά, καθώς δεν ήταν λίγες οι φορές που είχαν δημιουργηθεί αναταραχές ή συνομωσίες λόγω χρησμών ή οιωνών που διέρρευσαν. Μερικοί λόγοι που καταπολεμήθηκε η μαντική τέχνη ήταν πως η Εκκλησία, από τις πρώτες Ιερές Συνόδους, την είχε συνδέσει με την ειδωλολατρία και τον ιουδαϊσμό. Τον 5ο αιώνα δε, πολλά βιβλία αστρολογίας κάηκαν, σύμφωνα με τις προσταγές του Θεόδοσιου Β’ και του Ονώριου. Επιστημονικά πεδία της εποχής, όπως τα μαθηματικά και η γεωμετρία δέχθηκαν σφοδρό διωγμό κατά τα τέλη του 3ου αιώνα από τον Διοκλητιανό.
Η Εκκλησία έπρεπε να πάρει θέση και να ηγηθεί στον αγώνα κατά των «σκοτεινών τεχνών» και ηγήτορας σε αυτή την προσπάθεια ήταν ο Μέγας Βασίλειος και, μετέπειτα, ο επίσκοπος Γρηγόριος Νύσσης. Σύμφωνα με τους εκκλησιαστικούς κανόνες οι ποινές δεν ήταν σωματικές, καθώς είχαν σκοπό την μετάνοια και τη σωτηρία του κατηγορουμένου. Οι τυπικές εκκλησιαστικές ποινές είχαν μορφή Κανόνα και περιλάμβαναν την απαγόρευση της συμμετοχής στα εκκλησιαστικά μυστήρια, τον αφορισμό και την απαγόρευση της θεία κοινωνίας για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα. Ακόμα, εξετάζονταν οι λόγοι που κάποιος κατέφευγε στην μαγεία και, για παράδειγμα, συγχωρούνταν αν ένας πολίτης είχε καταφύγει σε μάγους με σκοπό να διασώσει από τον θάνατο κάποιον συγγενή του.
Στον αντίποδα, τα αυτοκρατορικά διατάγματα είχαν σκληρό ποινικό χαρακτήρα με σκοπό την αποτροπή. Στα βιβλία της «Εκλογής», που νομοθέτησαν η γενιά των Ισαύρων, υπήρχε θανατική ποινή και εξορία, εάν εξακριβωνόταν η τέλεση μαγείας . Στη συνέχεια, η Μακεδονική Δυναστεία δημιούργησε ακόμα πιο αυταρχικές διώξεις κατά της μαγείας με προσθήκες που την συνέδεαν με τις αιρέσεις και τους Ιουδαίους στα βιβλία της «Εισαγωγής» και του «Πρόχειρου Νόμου».
Τέλος, αυτό που οι βυζαντινοί αποκαλούσαν «μαγεία» αποτέλεσε σφοδρό πεδίο διώξεων και ένα συνεχή πονοκέφαλο για την Εκκλησιαστική Ιερά Σύνοδο της εποχής για πολλούς αιώνες, καθώς ήδη το 12ο αιώνα έχουμε αναφορές ότι τεχνικές μαγείας είχαν προσχωρήσει στους εκκλησιαστικούς κόλπους, με αποτέλεσμα να παραλλαχθούν με χριστιανικό τρόπο και να αποτελέσουν «ευχές» ή να χρησιμοποιούνται για επίλυση συγκρούσεων και κατάληψη αξιωμάτων από ιερείς, οι οποίοι ήθελαν να ανέλθουν σε ανώτερα ιερατικά αξιώματα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό Έργο (1999) Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο: Πρακτικά Ημερίδας 9 Μαΐου 1992, Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή- Χορν
- Αναστασία Δ. Βακαλούδη (2001), Η μαγεία ως κοινωνικό φαινόμενο στο πρώιμο Βυζάντιο (4ος-7ος αιώνας μ.Χ.), Αθήνα: Εκδόσεις Ενάλιος
