Σπαράγματα ολέθρου (Μέρος Β΄): Εμφύλιος ανάμεσα στην Αντιβασιλεία και τον Καντακουζηνό και γενική κατάρρευση

Του Γιώργου Γαλανάκη,

Το 1341, ο Καντακουζηνός καλούταν να ηγηθεί εκστρατείας για την απόκρουση Τούρκων, Σέρβων και Βουλγάρων, που επέδραμαν στη βόρεια Ελλάδα, εκμεταλλευόμενοι τη χηρεία του θρόνου και τη μη διευθετημένη διαδοχή. Ο Ιωάννης κατάφερε σημαντικές στρατιωτικές και διπλωματικές επιτυχίες. Ενόσω όμως αποσοβούσε το σλαβικό κίνδυνο και απωθούσε τουρκικά στίφη, στην Πόλη, ο Απόκαυκος, που ήταν υπεύθυνος για το στόλο, άφησε τους Τούρκους να λεηλατήσουν τη Θράκη, απροκάλυπτα. Ο Καντακουζηνός τον συγχώρεσε, όμως όταν αναγκάστηκε να φύγει μέσα στον ίδιο χρόνο για άλλη μια εκστρατεία, ώστε να προετοιμάσει το έδαφος για την προσάρτηση της υπόλοιπης Πελοποννήσου, ο Απόκαυκος, σκευωρώντας, ετοίμασε στάση εναντίον του ευεργέτη του. Έπεισε την αυτοκράτειρα Άννα πως ο Ιωάννης συνωμοτεί εναντίον του νεαρού Ιωάννη Ε΄ και ο Απόκαυκος ξεκίνησε παντοιοτρόπως τους διωγμούς εναντίον των οπαδών του Καντακουζηνού. Έτσι, απέσπασε την περιουσία που διέθετε ο Καντακουζηνός στην Πόλη. Η Άννα είχε χρίσει Έπαρχο τον Απόκαυκο, παραχωρώντας του έτσι διευρυμένες εξουσίες και ανακάλεσε τον Καντακουζηνό στην πρωτεύουσα, διατάζοντάς τον να διαλύσει το στράτευμά του. Ο Απόκαυκος ήταν υπέρ το δέον φιλόδοξος και γι’ αυτό δε θα δίσταζε να στρέψει ακόμα μια φορά Έλληνες εναντίον Ελλήνων, προκειμένου να γίνει ο κυρίαρχος της αυτοκρατορίας. Ο παλιότερος συμβιβασμός για τη διαχείριση της αντιβασιλείας του Ιωάννη Ε΄ ανάμεσα στην Άννα, τον Καντακουζηνό και τον Καλέκα, αποτύχαινε μια για πάντα.

Στις 26 Οκτωβρίου 1341, ο Καντακουζηνός φρόντισε να ανακηρυχθεί αυτοκράτορας στο Διδυμότειχο, προχωρώντας το σχέδιό του για αποκατάσταση της κανονικότητας. Ως ένδειξη σεβασμού στη δυναστική διαδοχή, κατά τις επευφημίες την ώρα της ανακήρυξής του, επευφημήθηκαν πρώτα τα ονόματα του Ιωάννη Ε΄ και της Άννας και έπειτα αυτό του Καντακουζηνού, δείχνοντας την πρόθεση να επιτροπεύσει και όχι να σφετεριστεί. Όμως, το ποτάμι δε γύριζε πίσω. Ο Απόκαυκος είχε βρει το σημείο που ήταν ευάλωτος ο Καντακουζηνός και δε θα σταματούσε, ώσπου να τον εξολοθρεύσει. Ήταν πασίγνωστο πως ήταν πάμπλουτος ο Ιωάννης. Έτσι, αφενός τον παρουσίασε ως σφετεριστή στο λαό και αφετέρου, κοινοποιούσε σε κάθε περιοχή της Μακεδονίας και της Θράκης πως ο Καντακουζηνός ήταν ο αποκλειστικός υπεύθυνος της πενίας τους και όλων των δεινών τους. Η προπαγάνδα του Αποκαύκου απέδωσε καρπούς και αργά ή γρήγορα, σε κάθε γωνιά της βορειότερης Ελλάδας γίνονταν κινήματα κατά του Καντακουζηνού και των αριστοκρατών, διώκοντας όλους όσους συγκέντρωναν περιουσία εις βάρος των φτωχών, καθότι θεωρούνταν οπαδοί του Καντακουζηνού. Τεράστιο μέρος της περιουσίας του Καντακουζηνού δημεύτηκε. Βασικές ελπίδες του ήταν πια η στήριξη του στρατεύματός του και των συμμάχων του ανάμεσα στους Σέρβους και τους Τούρκους. Ο Δουσάν, παρότι είχε καλές σχέσεις μαζί του, απέρριψε το ενδεχόμενο στήριξής του. Ήθελε να εκμεταλλευτεί τις συγκυρίες για να επωφεληθεί σε βάρος του Βυζαντίου.

Στο μεταξύ, οι Ζηλωτές το καλοκαίρι του ίδιου έτους, επαναστάτησαν στη Θεσσαλονίκη κατά των ευγενών, που πρέσβευε ο Καντακουζηνός και πήραν στα χέρια τους τα πολιτικά πράγματα της περιοχής ως το 1349. Οι Ζηλωτές ευνόησαν τους πιο αδύναμους ως και τους μεσαίους οικονομικά, παραμερίζοντας με τη βία όσους τους καταπίεζαν μέχρι πρότινος. Έτσι, ενώ ο Καντακουζηνός ήλπιζε στη στήριξη του Συναδηνού, που ήταν μέχρι πρότινος κύριος της Θεσσαλονίκης, ξαφνικά βρέθηκε χωρίς τον ισχυρότερο φίλο του και με τη Θεσσαλονίκη να στηρίζει τον Απόκαυκο και τον Καλέκα. Οι αγώνες του Καντακουζηνού με τους οποίους πετύχαινε -πριν τον εμφύλιο- μια διαρκή επέκταση της αυτοκρατορίας, εξανεμίζονταν. Ωστόσο, σημαντικό είναι να αναφέρουμε πως το καθεστώς των Ζηλωτών ήταν προδήλως δικαιότερο και δημοκρατικότερο από αυτό των περισσοτέρων πλουσίων ηγεμόνων, που επέβαλαν παλαιότερα.

Ο Καντακουζηνός τότε, ήλθε σε επαφή με τον εμίρη Αϊδινίου, Ομούρ, ο οποίος συνδεόταν με προσωπική φιλία μαζί του. Ο Ομούρ, πέρασε επικεφαλής στρατού στο Διδυμότειχο και βοήθησε την άμυνα της πόλης προς όφελος του Καντακουζηνού. Η Άννα ανησύχησε έντονα για την τύχη της κυβέρνησής της και απευθύνθηκε στον πάπα, δηλώνοντας την υποταγή της αντιβασιλείας, προκειμένου να εξασφαλίσει τη στήριξή του. Ζήτησε επίσης τη στήριξη της Βενετίας και της Γένουας, υποσχόμενη υψηλά ανταλλάγματα. Από τους Βενετούς κατάφερε να λάβει 30.000 δουκάτα. Το 1343, πολλές μακεδονικές πόλεις αναγνώρισαν την επικυριαρχία του Καντακουζηνού. Ο Απόκαυκος για να αντεπιτεθεί, έπλευσε με στόλο προς τη Θεσσαλονίκη για να καταφέρει καίριο πλήγμα κατά του Καντακουζηνού. Σύντομα όμως, κυκλοφόρησε η είδηση πως ο Ομούρ, με 200 πλοία κινείται προς υποστήριξη του Ιωάννη και ο Απόκαυκος γύρισε ταχέως στην πρωτεύουσα.

Τότε, ο Καντακουζηνός επέστρεψε στη βάση του, το Διδυμότειχο. Ο Ομούρ όντας με το μέρος του, ήταν καθοριστικός για να πάρει το «πάνω χέρι» απέναντι στην αντιβασιλεία. Πολλές θρακικές περιοχές υπέστησαν καταστροφές και έγιναν εκτεταμένες λεηλασίες απ’ τους Τούρκους του Ομούρ, καθότι ο Ιωάννης δε μπορούσε να αποπληρώσει με κάποιο τρόπο τη συμβολή του εμίρη. Η πλάστιγγα του εμφυλίου όμως, έγειρε υπέρ του Καντακουζηνού. Οι πιο πιστοί σύμμαχοι του Απόκαυκου άλλαξαν στρατόπεδο. Ο Απόκαυκος, για να αποφύγει τον κίνδυνο, προχώρησε σε προγραφές κατά πάντων υπόπτων και παράλληλα συντηρούσε πολεμικό πλοίο σε περίπτωση ανάγκης διαφυγής. Όμως, θα έκανε ένα ολέθριο λάθος. Τον καιρό εκείνο, ο Απόκαυκος κατασκεύαζε φυλακή για τους αντιπάλους του και καθώς πλησίαζε η περάτωση του κτιρίου, πήγε να επιθεωρήσει. Μπήκε χωρίς σωματοφυλακή και μόλις έγινε αντιληπτός από κρατουμένους, κινήθηκαν προς αυτόν και άρχισαν να τον χτυπούν ακατάπαυστα, ώσπου τον σκότωσαν.

Το 1345 λοιπόν, ο κύριος αντίπαλος του Καντακουζηνού είχε εξουδετερωθεί. Η Άννα και ο Καλέκας όμως, προέβαλαν αντίσταση. Από τότε που γύρισε στη Σμύρνη ο Ομούρ, δε μπόρεσε να βοηθήσει τον Καντακουζηνό επειδή έπρεπε να υπερασπιστεί το εμιράτο του από εκστρατεία εναντίον του. Ο Καντακουζηνός πλέον βασίστηκε σε άλλους Τούρκους, ένας εκ των οποίων ήταν ο Οθωμανός Ορχάν. Η επιλογή του να καλεί κάποιος ηγέτες άλλων κρατών στα εδάφη της αυτοκρατορίας ήταν πάντα επίφοβη, διότι πρόσφερε γνώση των τεκταινομένων στο Βυζάντιο και τους έφερε σε επαφή με τα πλούτη της. Έδινε προσωρινή λύση για τον εκάστοτε διεκδικητή, αλλά μακροπρόθεσμα μπορούσε να δώσει έρεισμα για να το πλήξουν και να κυριεύσουν το Βυζάντιο.

Ως τα τέλη του 1345 ο Δουσάν προχωρούσε σε προσαρτήσεις επαρχιών, καταλαμβάνοντας μεγάλες εκτάσεις σε Μακεδονία, Ήπειρο και Θεσσαλία, προσαγορευόμενος αυτοκράτωρ Σέρβων και Ελλήνων. Ο εμφύλιος όμως στην Ελλάδα θα ήταν αέναος, αν κάποιος δεν επικρατούσε. Ο Καντακουζηνός στέφθηκε αυτοκράτωρ το 1346 ως απάντηση στο Δουσάν και φαινόταν πια ότι θα καταφέρει να νικήσει την αντιβασιλεία. Η Άννα σε απέλπιδα προσπάθεια, κάλεσε το Σαρουχάν να συμβάλει και αυτός έστειλε ισχυρό στρατό, που κατέστρεψε σχεδόν ό,τι απέμενε στη Θράκη. Ο εμφύλιος καταρράκωνε τους Έλληνες. Όποιος κι αν επικρατούσε, ήταν βέβαιη πια η ολοσχερής αποσάθρωση του συστήματος. Αρχές του 1347, ο Καντακουζηνός κατάφερε με τη βοήθεια συμμάχων του στην Πόλη, να περάσει με 1.000 στρατιώτες τα τείχη και αφού πίεσε ασφυκτικά την Άννα να συνθηκολογήσει, εκείνη συμφώνησε να μοιραστεί η εξουσία ανάμεσα στο γιο της και τον Καντακουζηνό ως επίτροπό του. Ο Καντακουζηνός συγχώρεσε όσους τον εχθρεύονταν, αποδεικνύοντας αναφανδόν στην Άννα πως είχε άλλες προθέσεις από αυτές που παρουσίαζε ο Απόκαυκος.

Η κατακλείδα στον εμφύλιο ήταν αναίμακτη και χωρίς αναταραχές υπέρ του νικητή, αλλά τα ήθη των Ελλήνων είχαν καταλυθεί τόσο, ώστε έκανε τον αφανισμό του Βυζαντίου πια, να φαίνεται στη μεγαλύτερη μερίδα του πληθυσμού πιο κοντινός από ποτέ. Μετά τον εμφύλιο, το Βυζάντιο δε μπόρεσε να συνέλθει και να γίνει η κραταιά δύναμη του παρελθόντος. Το 1373 ο Ιωάννης Ε΄, μη μπορώντας να αντιμετωπίσει το Μουράτ, υπέγραψε συνθήκη, με την οποία το Βυζάντιο γινόταν υποτελές στους Οθωμανούς. Αργά ή γρήγορα η Πόλη θα έπεφτε.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Καντακουζηνός Ι., Ιωάννου Καντακουζηνού Ιστοριών Βιβλία Δ΄, Επικαιρότητα(ανατύπωση εκδ. Βόννης), Αθήνα 2008
• Gibbon E.(auth.), Bury J. B.(ed.) Gibbon’s Decline and Fall of the Roman Empire vi, Aldine Press, London 1962
• Gregory T., A History of Byzantium, Blackwell Publishing, Padstow 2005
• Herrin J., H άνοδος και η πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τ. β’, μτφρ. Σαμαρά Χ., Ωκεανίδα, Αθήνα 2017
• Nicol D., The Reluctant Emperor. A Biography of John Cantacuzene, Byzantine Emperor and Monk, c. 1295-1383, Cambridge University Press, Cambridge 1996
• Nicol D., Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτφρ. Κομνηνός Σ., Παπαδήμα, Αθήνα 2012
• Ostrogorsky G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. γ’, μτφρ. Παναγόπουλος Ι., Πατάκη, Αθήνα 2018
• Shepard J.(ed.), The Cambridge History of the Byzantine Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2008
• Treadgold W., A History of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, Stanford, California 1997
• Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας τ.2, μτφρ. Δ. Σαβράμη, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα, 2000
• Καλδέλλης Α., Σινιόσογλου Ν.(επ/τές), The Cambridge Intellectual History of Byzantium, Cambridge University Press, Cambridge 2017
• Κορδάτος Γ., Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, Βυζάντιο Β’ 1204-1453, «20^ος αιώνας», Αθήνα 1960
• Σαββίδης Α., Ο κόσμος του Βυζαντινού φορολογούμενου(4^ος-15^ος αι.), Κανάκη, Αθήνα 2018