Δωρεά οργάνων: Όταν ο θάνατος δίνει ζωή

Της Κωνσταντίνας Τζιώτη, 

Η δωρεά οργάνων αποτελεί ίσως την αυθεντικότερη έκφραση αλτρουισμού. Ένας μόνο δότης οργάνων μπορεί να σώσει έως και 8 ζωές – ανθρώπους που βρίσκονται στη λίστα του Ελληνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ) και η μόνη τους ελπίδα για να κρατηθούν στη ζωή είναι να βρεθεί συμβατό μόσχευμα.

Τι είναι η δωρεά οργάνων;

Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό, η δωρεά οργάνων είναι η πράξη της προσφοράς ενός ή περισσότερων οργάνων (ή τμημάτων τους), χωρίς αποζημίωση, για μεταμόσχευση σε άλλον οργανισμό. Αποτελεί μια εξαιρετικά προσωπική αλλά και πολύπλοκη απόφαση που συχνά εγείρει ιατρικά, νομικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά και ηθικά ζητήματα.

Γιατί είναι σημαντική;

Η δωρεά οργάνων και η μεταμόσχευση μπορεί να σώσει ζωές. Ένα μόσχευμα μπορεί να χαρίσει ζωή σε άτομα κάθε ηλικίας που πάσχουν από απειλητικές για τη ζωή ασθένειες ή τραυματισμούς στα ζωτικά όργανα. Ακόμα, η δωρεά ιστών, όπως οι κερατοειδείς, οι τένοντες και τα οστά, μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά την ποιότητα ζωής, βοηθώντας στην αποκατάσταση της όρασης, της κίνησης ή άλλων σωματικών λειτουργιών. Δυστυχώς, όμως, η ανάγκη για δωρεές οργάνων υπερβαίνουν κατά πολύ τη διαθέσιμη προσφορά. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Health Resources and Services Administration (HRSA) για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, 103.223 άνθρωποι βρίσκονται στη λίστα για μεταμόσχευση, ενώ 17 πεθαίνουν κάθε μέρα περιμένοντας μόσχευμα.

Πώς και πότε ξεκίνησε η δωρεά οργάνων;

Η δωρεά οργάνων θεωρείται ως μία από τις μεγαλύτερες εξελίξεις στην ιατρική του 20ού αιώνα. Η πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση πραγματοποιείται το 1954 από τον Dr. Joseph Murray, όταν ο 22χρονος Richard Herrick λαμβάνει νεφρό από τον ομοζυγωτικό δίδυμο αδερφό του, Ronald. Δώδεκα χρόνια αργότερα θα ακολουθήσει η πρώτη ταυτόχρονη μεταμόσχευση νεφρού-παγκρέατος και το 1967 επιτυγχάνεται μεταμόσχευση ήπατος για πρώτη φορά.

Την επόμενη χρονιά ιδρύεται το Southeast Organ Procurement Foundation (SEOPF) ως επιστημονικός οργανισμός μελών – ειδικών στη μεταμόσχευση οργάνων. Το 1977, το SEOPF εφαρμόζει το πρώτο σύστημα συμβατότητας οργάνων μέσω υπολογιστή, το United Network for Organ Sharing. Το 1968 πραγματοποιείται επίσης η πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση καρδιάς, ενώ το 1981 μεταμοσχεύονται για πρώτη φορά ταυτόχρονα καρδιά και πνεύμονες στον ίδιο ασθενή. Το 1987 γίνεται μεταμόσχευση εντέρου και δύο χρόνια αργότερα ασθενής λαμβάνει τμήμα ήπατος από ζωντανό δότη.

Ποια όργανα και ιστούς μπορούμε να δωρίσουμε για μεταμόσχευση;

Όργανα που μπορούν να δοθούν και να μεταμοσχευθούν μετά τον θάνατο του δότη περιλαμβάνουν το ήπαρ, τους νεφρούς, το πάγκρεας, την καρδιά, τους πνεύμονες, το έντερο και τη μήτρα. Ιστοί που μπορούν να δωριστούν περιλαμβάνουν τον κερατοειδή, τις βαλβίδες της καρδιάς, τον μυελό των οστών, το δέρμα, τους τένοντες και τους συνδέσμους, τους χόνδρους των αρθρώσεων, τα αιμοφόρα αγγεία, τα νεύρα, τα χέρια, ακόμα και το πρόσωπο. Από ζώντες δότες μπορεί να ληφθεί ο ένας εκ των δύο νεφρών, ένα τμήμα του ήπατος, η μήτρα, και σε σπάνιες περιπτώσεις τμήμα του πνεύμονα, του παγκρέατος ή του εντέρου.

Δότης ή Δωρητής Οργάνων;

Σύμφωνα με τον επίσημο ορισμό του Ελληνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (ΕΟΜ), «δωρητής οργάνων» είναι ο ενήλικος πολίτης που δηλώνει εν ζωή ότι μετά τον θάνατό του θα ήθελε να βοηθήσει ασθενείς συνανθρώπους του, προσφέροντας τα όργανά του προς μεταμόσχευση. «Δότης οργάνων» είναι ο εκλιπών από τον οποίο αφαιρείται τουλάχιστον ένα όργανό του προς μεταμόσχευση ή ο εν ζωή πολίτης που δίνει ένα όργανό ή ιστό του προς μεταμόσχευση σε συγγενή του, με βάση την ισχύουσα νομοθεσία. Λήπτες των μοσχευμάτων είναι τις περισσότερες φορές σοβαρά πάσχοντες και ασθενείς στα τελευταία στάδια οργανικής ανεπάρκειας.

Ποια είναι η διαδικασία της μεταμόσχευσης;

Η διαδικασία της μεταμόσχευσης περιλαμβάνει τα εξής βήματα:

• Προσδιορισμός επιλέξιμου δότη: Οι επιλέξιμοι δότες οργάνων έχουν κηρυχθεί νεκροί από αιτία μη καταστρεπτική για τα όργανά τους. Συνήθως, πρόκειται για άτομα που υπέστησαν σοβαρή εγκεφαλική βλάβη που οδήγησε σε εγκεφαλικό θάνατο ή άτομα που κατέληξαν λόγω αιφνίδιας καρδιακής ανακοπής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το νοσοκομείο μπορεί να διατηρήσει τα όργανά τους μετά τον θάνατό τους μέσω μηχανικού αερισμού, ώστε ειδικό κλιμάκιο του ΕΟΜ να αξιολογήσει τη φυσική κατάσταση και το ιστορικό του ατόμου για να καθοριστεί εάν ο θανών μπορεί να γίνει δότης.
• Λήψη συγκατάθεσης: Ορισμένοι δωρητές οργάνων αποφασίζουν πριν από τον θάνατό τους να δωρίσουν όργανα μετά τον θάνατό τους, έχοντας εγγραφεί στο εθνικό μητρώο δωρεάς οργάνων και ιστών του Ε.Ο.Μ. Σε αυτό το στάδιο γίνεται έλεγχος στη βάση δεδομένων για να διαπιστωθεί αν ο θανών είχε ήδη εγγραφεί. Εάν είναι εγγεγραμμένος, η οικογένειά του ενημερώνεται για την απόφαση του θανόντα να δωρίσει τα όργανά του. Σε αντίθετη περίπτωση, αυτό που δηλαδή συμβαίνει στην πλειοψηφία των περιπτώσεων στη χώρα μας, οι ιατροί θα πρέπει να συζητήσουν με την οικογένεια την πιθανότητα δωρεάς, απαντώντας σε όλες τις ερωτήσεις τους. Η οικογένεια μπορεί τότε να επιλέξει να δωρίσει τα όργανά του εκ μέρους του νεκρού.

• Αντιστοίχιση δοτών με λήπτες: Το επόμενο βήμα είναι η αντιστοίχιση οργάνων και ιστών του δότη με τα άτομα που τα χρειάζονται. Πρόκειται για μία διαδικασία κατά την οποία εισάγονται σε αυτοματοποιημένο σύστημα πληροφορίες, όπως η ομάδα αίματος, το ύψος και το βάρος του δότη καθώς και τα διαθέσιμα όργανα προς μεταμόσχευση. Το σύστημα εντοπίζει την καλύτερη δυνατή αντιστοίχιση από τη βάση δεδομένων των υποψηφίων ληπτών. Αρχικά, τα όργανα αντιστοιχίζονται με πιθανούς λήπτες με βάση φυσικούς παράγοντες. Στη συνέχεια οι λήπτες κατατάσσονται κατά προτεραιότητα με βάση την ανάγκη τους και τη γεωγραφική τοποθεσία τους.
• Συντονισμός της μεταμόσχευσης: Μόλις εντοπιστεί ο λήπτης, το μεταμοσχευτικό κέντρο του ειδοποιείται και η ομάδα μεταμοσχεύσεων θα λάβει την τελική απόφαση για το αν θα δεχθεί το όργανο για τον ασθενή της. Εάν δώσουν θετική απάντηση, θα συντονίσουν τη μεταμόσχευση μεριμνώντας, ώστε οι χειρουργικές αίθουσες να είναι άμεσα διαθέσιμες, τόσο για τον δότη όσο και για τον λήπτη, το συντομότερο δυνατό και συντονίζουν την άφιξη και την αναχώρηση των ομάδων χειρουργικής μεταμόσχευσης.
• Ανάκτηση των οργάνων: Μια εξειδικευμένη χειρουργική ομάδα, διαφορετική από αυτή που φρόντιζε τον δότη στο τέλος της ζωής τους, ανακτά όργανα και ιστούς, αφήνοντας το σώμα του δότη σε καλή κατάσταση για την κηδεία που θα ακολουθήσει. Η ομάδα θα διατηρήσει τα όργανα σε ειδικά δοχεία και θα τα παραδώσει στο νοσοκομείο μεταμοσχεύσεων του παραλήπτη.
• Μεταμόσχευση οργάνων: Ο λήπτης οργάνου θα πρέπει να βρίσκεται ήδη στο νοσοκομείο μεταμόσχευσης, όταν φτάσει το μόσχευμα, καθώς η μεταμόσχευση πρέπει να γίνει το συντομότερο δυνατό, όσο το όργανο είναι ακόμα βιώσιμο. Έτσι, ενώ οι νεφροί μπορούν συνήθως να επιβιώσουν εκτός σώματος για 24 έως 36 ώρες, το ήπαρ, το έντερο και το πάγκρεας διαρκούν κατά μέσο όρο μόνο 12 έως 18 ώρες. Η καρδιά και οι πνεύμονες έχουν ακόμη μικρότερα όρια ψυχρής ισχαιμίας, συνήθως 4 έως 6 ώρες. Όταν ολοκληρωθεί η μεταμόσχευση, μια συνήθως πολύωρη και πολύπλοκη διαδικασία, ενημερώνεται η οικογένεια και η ιατρική ομάδα του δότη. Οι ταυτότητες δότη και λήπτη παραμένουν ανώνυμες, καθώς τα αρχεία ληπτών και δοτών περιέχουν «ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα» που προστατεύονται από την κείμενη νομοθεσία.

Οι μεταμοσχεύσεις στην Ελλάδα και το παράδειγμα της Ισπανίας

Αν και η Ελλάδα βρισκόταν στην τελευταία θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά στον αριθμό μεταμοσχεύσεων, κατάφερε το 2024 να ξεπεράσει τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Είναι γεγονός ότι η έλλειψη υποδομών, νοσοκομειακού συντονισμού και ενημέρωσης σχετικά με τη δωρεά οργάνων αποτελούσαν τροχοπέδη για την ανάπτυξη του εθνικού προγράμματος μεταμοσχεύσεων. Το 2024 πραγματοποιήθηκαν 243 μεταμοσχεύσεις συμπαγών οργάνων από 111 πτωματικούς (εγκεφαλικά νεκρούς) δότες, ενώ αντίστοιχος αριθμός ανθρώπων έλαβε ένα όργανο από 106 ζώντες δότες. Παρόλα αυτά, οι ανάγκες εξακολουθούν να είναι πολύ μεγαλύτερες. Ενδεικτικά, περίπου 1200 ασθενείς βρίσκονται στη λίστα για μεταμόσχευση νεφρού. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη πως η Ελλάδα είναι 7^η στην Ευρώπη στους θανάτους από τροχαία, αντιλαμβάνεται κανείς ότι τα μοσχεύματα που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν είναι σαφώς περισσότερα από αυτά που πράγματι διατίθενται.

Όσον αφορά στα παγκόσμια δεδομένα, η Ισπανία είναι η πρωταθλήτρια στη δωρεά οργάνων, καταγράφοντας 52.6 πτωματικούς δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού, ενώ μόνο οι Ηνωμένες Πολιτείες την ξεπερνούν στον αριθμό μεταμοσχεύσεων. Το ισπανικό μοντέλο του αντίστοιχου Ε.Ο.Μ., η Organización Nacional de Trasplantes (ONT) εφαρμόζει ένα συντονισμένο, αποκεντρωμένο αλλά ενοποιημένο σύστημα που λειτουργεί υποδειγματικά. Εκτός από αυτό, υπάρχουν εξειδικευμένοι συντονιστές δωρεάς σε κάθε νοσοκομείο και έχει δοθεί έμφαση στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού με καμπάνιες και υποστήριξη από τα ΜΜΕ, ενώ το σύστημα υγείας είναι δημόσιο και προσβάσιμο σε όλους, διευκολύνοντας έτσι τον εντοπισμό και την αξιολόγηση δοτών σε εθνικό επίπεδο.

Η δωρεά οργάνων είναι η υπέρτατη πράξη εθελοντισμού και παράλληλα ένας τρόπος να συνεχίσει κανείς να ζει μέσα από άλλους, ακόμα και μετά το τέλος της δικής του ζωής. Δεν είναι απλώς μια ιατρική διαδικασία, αλλά μια βαθιά ανθρώπινη επιλογή που ενώνει τον πόνο της απώλειας με την ελπίδα της επιβίωσης. Σε έναν κόσμο άδικο που αλλάζει διαρκώς και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με βεβαιότητα το μέλλον, η απόφαση να γίνεις δωρητής μπορεί να είναι η σημαντικότερη πράξη που θα κάνεις ποτέ. Το μόνο που χρειάζεσαι για να εγγραφείς στο Εθνικό Μητρώο Δωρεάς Οργάνων και Ιστών είναι να συνδεθείς στο gov.gr με τους κωδικούς Taxisnet και τον ΑΜΚΑ σου. Τόλμησέ το. Για εσένα, για τους άλλους, για την ίδια τη ζωή.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Organ donation, Britannica, διαθέσιμο εδώ
• Μεγάλη πρόοδο καταγράφει η πατρίδα μας στις μεταμοσχεύσεις και στη δωρεά οργάνων τα τελευταία χρόνια, LiFO, διαθέσιμο εδώ

• Organ Donation and Transplantation, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ

• History of Transplantation, UNOS, διαθέσιμο εδώ

• Organ Donor Statistics, Health Resources & Services Administration, διαθέσιμο εδώ

• Αιμοπετάλιο, Δωρεά Οργάνων, διαθέσιμο εδώ

• Number of deceased donors reported to Eurotransplant countries from 2016 to 2024, by organ, Statista, διαθέσιμο εδώ

• One in 4 EU donors comes from Spain, La Moncloa, διαθέσιμο εδώ
• Organ donation: lessons from the Spanish model, The Lancet, διαθέσιμο εδώ
• Organ donation: opting in or opting out?, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
• Ten lessons From the Spanish Model of Organ Donation and Transplantation, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
• Presumed consent for organ donation: A case against, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
• Presumed consent for organ donation: a clinically unnecessary and corrupting influence in medicine and politics, NIH National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ