Της Ανθής Μαρουλάκη,
Ο εγκέφαλος είναι ίσως το πιο μυστηριώδες σημείο του σώματος. Αποτελεί το κέντρο της προσωπικότητας, της σκέψης, της κίνησης αλλά και των σωματικών λειτουργιών. Όλοι έχουμε στο μυαλό μας μια γενική ιδέα για το πώς μοιάζει ο εγκέφαλος. Ας ξεδιαλύνουμε, λοιπόν, τις όποιες παρανοήσεις και κενά πληροφοριών με όρους ανατομίας.
Ο εγκέφαλος χωρίζεται σε τελικό εγκέφαλο (τελεγκέφαλος), διάμεσο εγκέφαλο, στέλεχος και παρεγκεφαλίδα. Κάθε τμήμα υποδιαιρείται σε περαιτέρω περιοχές:
- Τελικός Εγκέφαλος: Εγκεφαλικά ημισφαίρια, Σύνδεσμοι, Πλάγιες κοιλίες, Βασικά Γάγγλια
- Διάμεσος Εγκέφαλος: Θάλαμος, Υποθάλαμος, Επιθάλαμος, Μεταθάλαμος, Τρίτη κοιλία
- Στέλεχος: Μεσεγκέφαλος, Γέφυρα, Προμήκης, Τέταρτη κοιλία
- Παρεγκεφαλίδα
Ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά σε καθεμιά από αυτές
Τελεγκέφαλος
Ο τελεγκέφαλος αποτελείται από δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια: το αριστερό και το δεξί, ενωμένα μόνο με το μεσολόβιο, του μεγαλύτερου συνδέσμου του εγκεφάλου. Εμφανίζουν υπερυψωμένα επάρματα, τις έλικες, και χαράδρες, τις αύλακες. Εσωτερικά αποτελείται από λευκή ουσία που περιβάλλεται εξωτερικά από φαιά ουσία, τον φλοιό. Ακόμα, εσωτερικά ανευρίσκονται συναθροίσεις φαιάς ουσίας (πυρήνες) βασικά γάγγλια και ευθύνονται για τον έλεγχο της κίνησης. Αυτά είναι το ραβδωτό σώμα, η ωχρά σφαίρα και η μέλαινα ουσία.
Η φαιά ουσία συνίσταται από το σώμα των νευρικών κυττάρων και το εγγύς τμήμα των αποφυάδων τους, ενώ η λευκή ουσία από εμμύελες νευρικές ίνες, κατά βάση νευράξονες. Τόσο στην φαιά, όσο και στην λευκή ουσία περιέχονται νευρογλοία, που εξυπηρετούν στη δομική στήριξη και γενικότερα στη φυσιολογική λειτουργία των νευρώνων, αλλά και στην άμυνα έναντι μικροοργανισμών. Τέλος, εντός των ημισφαιρίων βρίσκεται ένα σύστημα κοιλοτήτων, που ονομάζονται πλάγιες κοιλίες, και περιέχει εγκεφαλονωτιαίο υγρό (ΕΝΥ). Το ΕΝΥ είναι απαραίτητο για την απομάκρυνση άχρηστων μεταβολικών προϊόντων, την απορρόφηση των κραδασμών και την ρύθμιση της ενδοκράνιας πίεσης.
Κάθε ημισφαίριο χωρίζεται αδρά σε τέσσερις λοβούς και τρεις πόλους. Οι λοβοί είναι: ο μετωπιαίος, ο βρεγματικός, ο κροταφικός και ο ινιακός, ενώ οι πόλοι είναι ο μετωπιαίος (πρόσθια), ο ινιακός (οπίσθια) και ο κροταφικός (πλάγια). Κάθε περιοχή του φλοιού που είναι εξειδικευμένο ώστε να επιτελεί μια πολύ συγκεκριμένη λειτουργία ονομάζεται φλοιώδες κέντρο. Στη συνέχεια, θα δούμε τα βασικότερα κέντρα κάθε λοβού.
Ο μετωπιαίος φλοιός ελέγχει κατά βάση την κίνηση και τη συμπεριφορά. Διαθέτει τον κινητικό φλοιό, εγκατεστημένο στον πρόσθια κεντρική έλικα, όπου η εκούσια κίνηση ορίζεται με σωματοτοπογραφικό τρόπο, όπως απεικονίζεται στο ανθρωπάριο του Penfield. Από αυτήν ξεκινά η πυραμιδική οδός, η οποία οφείλει το όνομά της στους μεγάλους τριγωνικούς (πυραμιδικούς) νευρώνες του κινητικού φλοιού. Η συνέχεια της πρόσθιας κεντρικής έλικας στην έσω επιφάνεια ονομάζεται παράκεντρο λόβιο και ελέγχει την ούρηση και την αφόδευση. Γύρω από αυτήν εδράζεται ο προκινητικός φλοιός που ρυθμίζει τόσο την ακούσια, όσο και την εκούσια κίνηση. Αυτός είναι ο κύριος εξωπυραμιδικός φλοιός.
Επίσης, ο μετωπιαίος φλοιός διαθέτει το κινητικό κέντρο των οφθαλμών, το κέντρο την σπλαχνικής δραστηριότητας, όπως και τον οσφρητικό βολβό, δηλαδή την κατάληξη της εγκεφαλικής συζυγίας Ι (οσφρητικό νεύρο). Τέλος, εκεί βρίσκεται και η περιοχή Broca, το κινητικό κέντρο του λόγου, στο οπίσθιο τμήμα της κάτω μετωπιαίας έλικας. Βλάβη στην περιοχή αυτή οδηγεί σε αδυναμία σχηματισμού λέξεων, αλλά όχι και σε αδυναμία κατανόησης του λόγου.
Ο βρεγματικός λοβός ελέγχει κυρίως την αισθητικότητα. Ο σωματοαισθητικός φλοιός εδράζεται στην οπίσθια κεντρική έλικα και σχετίζεται με την επιπολής και την εν τω βάθει αισθητικότητα. Και σε αυτήν τα μέρη του σώματος κωδικοποιούνται με σωματοτοπογραφική διάταξη, όπως φαίνεται στο αισθητικό ανθρωπάριο του Penfield.
Ο κροταφικός λοβός διαθέτει τον ακουστικό φλοιό που επικεντρώνεται στις έλικες του Heshl. Ακόμα, διαθέτει δύο έλικες υπεύθυνες για την κατανόηση του λόγου: η γωνιώδης έλικα αποτελεί το οπτικό κέντρο του λόγου, ενώ η υπερχείλιος το ακουστικό κέντρο. Και οι δύο μαζί συνιστούν το κέντρο του λόγου του Wernicke, το οποίο συνδέεται με την περιοχή Broca του σύστοιχου ημισφαιρίου μέσω της τριχοειδούς δεσμίδας. Τέλος, ο ινιακός λοβός ελέγχει κυρίως την όραση. Στα τοιχώματα της πληκτραίας σχισμής εδράζεται η ταινιωτή άλως, δηλαδή το κέντρο οράσεως. Άλλες περιοχές ελέγχουν τις κινήσεις των οφθαλμών.
Κάθε λοβός διαθέτει συνειρμικό φλοιό, που δημιουργεί συνδέσεις με σχεδόν όλες τις υπόλοιπες περιοχές του εγκεφάλου πραγματοποιώντας με τον τρόπο αυτό σύνθετες λειτουργίες, όπως η μνήμη, η συνείδηση και την αναγνώριση ερεθισμάτων.
Οι περιοχές του τελικού και διάμεσου εγκεφάλου με κοινή λειτουργία αποτελούν το μεταιχμιακό σύστημα. Οι δομές αυτές εντοπίζονται στο όριο του φλοιού των ημισφαιρίων και του υποθαλάμου και ρυθμίζουν βασικές για την επιβίωση λειτουργίες, όπως η αναπαραγωγή, η πρόσληψη τροφής, ο κύκλος ύπνου-εγρήγορσης και η πρόσφατη μνήμη. Περιλαμβάνει την υπομεσολόβιο αύλακα, την υπερμεσολόβιο έλικα, τον ιπποκάμπιο σχηματισμό, τον αμυγδαλοειδή πυρήνα και τα μαστία.
Διάμεσος Εγκέφαλος
Ο διάμεσος εγκέφαλος βρίσκεται μεταξύ των ημισφαιρίων και του στελέχους, ενώ σχετίζεται με την τρίτη κοιλία. Ακριβώς από κάτω του τα δύο οπτικά νεύρα (εγκεφαλικές συζηγίες ΙΙ) σχηματίζουν το οπτικό χίασμα. Ο επιθάλαμος περιέχει το κωνάριο (επίφυση) και τους πυρήνες της ηνίας. Ο μεταθάλαμος διαθέτει τον υποθαλάμιο πυρήνα, που σχετίζεται λειτουργικά με τα βασικά γάγγλια, την αβέβαιη ζώνη, όπως και το έσω και έξω γονατώδες σώμα, που συμμετέχουν στην ακουστική και οπτική οδό αντίστοιχα.
Ο θάλαμος είναι ίσως η σημαντικότερη δομή του, αφού αποτελεί το σημείο του εγκεφάλου από το οποίο περνούν όλες οι ανιούσες οδοί, εκτός της οσφρητικής, πριν περάσουν στα ημισφαίρια. Διακρίνεται σε τρεις μοίρες: την πρόσθια, την έσω και την έξω, ενώ διαθέτει μικρότερες ομάδες πυρήνων που με τη σειρά τους κατηγοριοποιούνται σε ενδοπετάλιους πυρήνες επί τα εντός του έσω μυελώδους πετάλου, πυρήνες μέσης γραμμής επί της έσω επιφάνειας και ο δικτυωτός πυρήνας στην έξω επιφάνεια. Το έσω μυελώδες πέταλο είναι μία λωρίδα λευκής ουσίας που διαπερνά τον θάλαμο.
Τέλος, ο υποθάλαμος βρίσκεται στη βάση του εγκεφάλου και είναι πολύ βασικός για τη λειτουργία του ενδοκρινικού συστήματος. Αποτελείται από πυρήνες που συνθέτουν τις ορμόνες ωκυτοκίνη και βαζοπρεσίνη (αντιδιουρητική ορμόνη). Οι ορμόνες αυτές πορεύονται εντός των νευραξόνων δια της υποθαλαμο-υποφυσιακής δεσμίδας και απελευθερώνονται στην οπίσθια μοίρα της υπόφυσης (νευρουπόφυση), από όπου καταλήγουν στην κυκλοφορία μέσω του πυλαίου συστήματος της υπόφυσης. Αντίθετα, η πρόσθια μοίρα της υπόφυσης (αδενουπόφυση) αποτελείται από αδενικά κύτταρα που δεν συνδέονται άμεσα με τον εγκέφαλο.
Στέλεχος
Ο μεσεγκέφαλος αποτελεί τη ανώτερη μοίρα του στελέχους. Εξωτερικά διακρίνεται το τετράδυμο πέταλο, που αποτελείται από δύο άνω και δύο κάτω διδύμια, τα οποία συμμετέχουν στην οπτική και ακουστική οδό αντίστοιχα. Κάτω από τα κάτω διδύμια εξέρχεται η εγκεφαλική συζυγία VI (Τροχιλιακό νεύρο). Ακόμα, φαίνονται τα εγκεφαλικά σκέλη, στο κατώτερο όριο του μεσεγκεφάλου, και ο μεσοσκελιαίος βόθρος, από όπου πορεύονται αγγεία και εκπορεύεται η εγκεφαλική συζυγία ΙΙΙ (Κοινό κινητικό νεύρο). Εντός του μεσεγκεφάλου εκτείνεται ο υδραγωγός του Sylvius, που ενώνει την τρίτη με την τέταρτη κοιλία.
Η γέφυρα βρίσκεται μεταξύ του μεσεγκεφάλου και του προμήκη. Εξωτερικά διακρίνουμε τη βασική αύλακα, όπου κινείται η βασική αρτηρία του εγκεφάλου, τα πυραμιδικά ογκώματα και τις εγκεφαλικές συζυγίες V (Τρίδυμο), VI (Απαγωγό νεύρο), VII (Προσωπικό) και VIII (Στατικοακουστικό). Αποτελείται ως επί των πλείστων από εγκάρσιες ίνες, καθώς και από τους πυρήνες των νεύρων. Στο επίπεδο αυτό εντοπίζεται η τέταρτη κοιλία.
Ο προμήκης μυελός είναι το κατώτατο σημείο του στελέχους. Σε αυτό εντοπίζονται οι πυραμίδες αμφοτερόπλευρα της πρόσθιας μέσης αύλακας, όπου πορεύεται η πρόσθια νωτιαία αρτηρία, και οι ελαίες. Από τον προμήκη εκφύονται οι υπόλοιπες εγκεφαλικές συζυγίες: IX (Γλωσσοφαρυγγικό), X (Πευμονογαστρικό), ΧΙ (Παραπληρωματικό) και XII (Υπογλώσσιο).
Συνέχεια του προμήκη αποτελεί ο νωτιαίος μυελός. Αυτός, σε αντίθεση με τα ημισφαίρια, περιέχει φαιά ουσία και περιβάλλεται από λευκή.
Παρεγκεφαλίδα
Τελευταία αφήσαμε την παρεγκεφαλίδα, η οποία εδράζεται κάτω από τον ινιακό λοβό, πίσω από την γέφυρα και τον προμήκη. Η λειτουργία της συνοψίζεται στον συντονισμό των κινήσεων, την ισορροπία, τη βάδιση και τη σωστή εκφορά λόγου. Με τα άνω, μέσα και κάτω παρεγκεφαλιδικά σκέλη συνδέεται με τον μεσεγκέφαλο, τη γέφυρα και τον προμήκη αντίστοιχα. Αυτή η σύνδεση δεν είναι μόνο στηριστική, αλλά και λειτουργική, αφού σχηματίζονται συνδέσεις που εξυπηρετούν στην ρύθμιση της σύσπασης των μυών για λεπτές αντανακλαστικές κινήσεις. Μορφολογικά διακρίνουμε τρία μέρη: τα δύο ημισφαίρια και τον σκώληκα που τα συνδέει.
Όπως και στον τελικό εγκέφαλο, έτσι και στην παρεγκεφαλίδα εντοπίζουμε γραμμώσεις. Σε αυτήν την περίπτωση ονομάζονται σχισμές, είναι λιγότερο βαθιές και είναι τοποθετημένες εγκάρσια. Κάθε ημισφαίριο διαθέτει τρεις λοβούς: τον άνω, τον κάτω και τον κροκυδοοζώδη. Ο τελευταίος αποτελείται από την κροκύδα, μια μικρή περιοή του ημισφαιρίου, και το οζίδιο, τμήμα του σκώληκα. Εσωτερικά εμφανίζει και αυτή πυρήνες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον οδοντωτό, τον οροφαίο, τον εμβολοειδή και τον σφαιροειδή πυρήνα.
Εν κατακλείδι, για να είμαστε πλήρεις πρέπει να αναφέρουμε ότι όλες αυτές οι δομές περιβάλλονται από τρία περιβλήματα, που ονομάζονται μήνιγγες. Από μέσα προς τα έξω οι μήνιγγες είναι η χοριοειδής, η αραχνοειδής και η σκληρά. Μεταξύ τους αραχνοειδούς και της χοριοειδούς (υπαραχνοειδής χώρος) περιέχεται ΕΝΥ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Physiology- Brain, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
- Lobes of the brain, Queensland Brain Institute, διαθέσιμο εδώ
- Νευροανατομία, Elizabeth Johnson, Ιατρικές εκδόσεις Κωνσταντάρας, Αθήνα 2012
