Του Θανάση Μπούτσικα,
Η λήξη του Μεγάλου Πολέμου είδε την τέως ισχυρή Οθωμανική Αυτοκρατορία να ενδίδει στις επί αιώνων ρωγμές της και να διαλύεται, δημιουργώντας ένα κενό, το οποίο έσπευσαν να καλύψουν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις της Entente, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδος, και ο αρχηγός του Τουρκικού Εθνικού Κινήματος, Μουσταφά Κεμάλ. Η Εκστρατεία της Μικράς Ασίας που ακολούθησε («Πόλεμος της Ανεξαρτησίας» για τους Τούρκους), παρά των στρατηγικών λαθών και των τρομερών αποτελεσμάτων που είχε για τον Ελληνισμό της περιοχής, υπήρξε εποχή που ο ελληνικός στρατός σημείωσε σπουδαίες νίκες κατά των Τούρκων εθνικιστών, μια εκ των οποίων ήταν η απώθηση της νυχτερινής επίθεσης των τουρκικών δυνάμεων στο Αφιόν Καραχισάρ, τον Σεπτέμβριο του 1921.
Πριν, όμως, προχωρήσουμε στην ανάλυση της μάχης, ας δούμε πρώτα ποιοι παράγοντες οδήγησαν στη στρατιωτική παρουσία των Ελλήνων στη Μικρά Ασία, αλλά και στη συμπλοκή με τον Κεμαλικό στρατό. Ήδη μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου, οι νικηφόροι Σύμμαχοι, ακολουθώντας την Ανακωχή του Μούδρου του 1918, άρχισαν να συγκεντρώνουν στρατεύματα στην περιοχή με στόχο τη «διασφάλιση της τάξης». Η Κωνσταντινούπολη είχε τεθεί υπό την πλήρη κατοχή των Συμμάχων της Entente, με βρετανικά στρατεύματα να ελέγχουν τα Στενά των Δαρδανελίων, ενώ τον επόμενο χρόνο γαλλικές δυνάμεις κατέλαβαν την Κιλικία και ιταλικές τα μικρασιάτικα παραλία στον Νότο. Ήταν ακριβώς εκείνη την στιγμή που η Ελλάδα αποφάσισε να συμμετέχει στις διαπραγματεύσεις.
Ύστερα από συζητήσεις με τις Μεγάλες Δυνάμεις για την τήρηση των εδαφικών υποσχέσεων που έγιναν επί Πρώτου Παγκοσμίου, η Α´ Μεραρχία του ελληνικού στρατού, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Ζαφειρίου, εισήλθαν στην πόλη της Σμύρνης, στις 2 Μαΐου (16 Μαΐου με το σημερινό ημερολόγιο) 1919, καθώς δόθηκε η δυνατότητα για απόβαση ελληνικών στρατευμάτων στην περιοχή. Εντός μόλις δύο εβδομάδων, η Σμύρνη μαζί με τις γύρω περιοχές βρίσκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο των Ελλήνων. Ωστόσο, τα συναισθήματα του ντόπιου πληθυσμού ήταν ανάμεικτα, με τους Έλληνες και τους Αρμένιους κατοίκους να επευφημούν τον ελληνικό στρατό και τους Τούρκους να τον αποδοκιμάζουν ως κατακτητή, ενώ δεν έλλειψαν οι αψιμαχίες από τις πρώτες ώρες.
Η Συνθήκη των Σεβρών που υπεγράφη τον Αύγουστο του επόμενου έτους ήρθε για να ενισχύσει περισσότερο τη θέση της Ελλάδας και του Βενιζέλου. Όριζε ότι η Σμύρνη θα παρέμενε υπό σουλτανική κατοχή, με τη δυνατότητα, όμως, μετά το πέρασμα μιας πενταετίας να διεξάγει δημοψήφισμα σχετικά με την προσάρτηση στο ελληνικό κράτος. Φυσικά, οι όροι αυτοί βρήκαν αντίθετη την κυβέρνηση του Κεμάλ στην Άγκυρα, με αποτέλεσμα ο Βενιζέλος να δώσει εντολή για κινητοποιήσεις του ελληνικού στρατού για επέλαση προς Ανατολάς, σε συνεργασία με βρετανικές δυνάμεις, απελευθερώνοντας πολλές πόλεις στη διαδρομή.
Τον Σεπτέμβριο του 1920 αποστέλλεται υπόμνημα του Βενιζέλου στον Βρετανό ομόλογό του, Lloyd George, για αναθεώρηση των όρων της συμφωνίας και επίθεση στο κέντρο της κεμαλικής «αντάρτικης» κυβέρνησης, το οποίο, όμως, ποτέ δεν υλοποιήθηκε, λόγω θριάμβου των κεμαλιστών έναντι των Γάλλων στα ανατολικά, αλλά κυρίως, εξαιτίας της ήττας του Βενιζέλου στις εκλογές του Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς από τη φιλοβασιλική «Ηνωμένη Αντιπολίτευσιν». Η έκβαση των εκλογών συνετέλεσε στην αλλαγή στάσης των συμμαχικών κρατών προς τους Έλληνες, με τη Γαλλία και την Ιταλία αντίστοιχα να έρχονται σε διαπραγματεύσεις με την Άγκυρα, αναγνωρίζοντας de facto την αυθεντικότητα της κυβερνήσεως Κεμάλ, τη Μεγάλη Βρετανία να διατηρεί τυπικές διπλωματικές σχέσεις με την Ελλάδα, καθώς και την υπογραφή ξεχωριστής συμμαχίας μεταξύ Τουρκίας-ΕΣΣΔ για παροχή όπλων και αναγνώριση των μεταξύ τους συνόρων το 1921. Ο ελληνικός στρατός θα συνέχιζε να αντιμετωπίζει τον Κεμάλ, χωρίς, όμως, συμμαχική βοήθεια.
Οι επιχειρήσεις για την εαρινή εισβολή ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1921, μετά την αποτυχία λήψης αποφάσεων στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου έναν μήνα πριν. Ο στρατός είχε χωριστεί σε δύο τμήματα, ένα βόρειο και ένα νότιο, με σκοπό τη συντριβή των κεμαλικών στρατευμάτων στην Κιουτάχεια και την κατάληψη του σιδηροδρομικού δικτύου που ένωνε τη Βαγδάτη με την Κωνσταντινούπολη από το Εσκί Σεχίρ, όπου και υπήρχε η μοναδική γραμμή προς Άγκυρα, έως το Αφιόν Καραχισάρ στα νότια, αποκόβοντας έτσι τον τουρκικό στρατό από τον απαραίτητο ανεφοδιασμό. Στην κατοχή τους είχαν 16 Μεραρχίες (12 Πεζικού και 4 Ιππικού) και γύρω στα 70 πολυβόλα. Τα ελληνικά στρατεύματα κατάφεραν να καταλάβουν προσωρινά το Αφιόν Καραχισάρ, αλλά λόγω αποτυχίας του Γ´ Σώματος Στρατού στην προσπάθεια κατάληψης του Εσκί Σεχίρ, αναγκάστηκαν να το αφήσουν.
Τον Απρίλιο ήρθε και η πρώτη ελληνική ήττα στη Δεύτερη Μάχη του Ινονού, σταματώντας την ελληνική επιθετικότητα πίσω από τη γραμμή Εσκί Σεχίρ-Κιουτάχεια-Αφιόν Καραχισάρ. Παρά τις δυσκολίες της πρώτης φάσης, η ελληνική κυβέρνηση δεν ήθελε να λήξει ο πόλεμος. Έτσι, μετά την επίσκεψη του πρωθυπουργού Γούναρη (Απρίλιος 1921) και του βασιλιά Κωνσταντίνου τον επόμενο μήνα στη Σμύρνη, υπό τη συνοδεία των διοικητών της εκστρατείας, αποφασίστηκε ότι έπρεπε να καταληφθεί η Άγκυρα για να ξεκινήσουν οι διαπραγματεύσεις μεταξύ Κεμάλ και ελληνικής κυβέρνησης, αγνοώντας όλες τις συμβιβαστικές λύσεις που πρότειναν οι Δυτικοί.
Οι ελληνικές δυνάμεις ήρθαν ανανεωμένες το καλοκαίρι, καθώς μέχρι και τις αρχές Ιουλίου κατέκτησαν τον έλεγχο του σιδηροδρομικού δικτύου και αποφάσισαν να συνεχίσουν την πορεία προς την Άγκυρα, μέσω της Αλμυράς Ερήμου. Την όγδοη μέρα του Αυγούστου, οι Έλληνες διάβηκαν τον ποταμό Σαγγάριο και, τρεις ημέρες μετά, αντιμετώπισαν τους Τούρκους, όπου και συνετρίβησαν. Αυτή ήταν η αρχή από μια μεγάλη σειρά τουρκικών νικών που ανάγκασε τους Έλληνες να οχυρωθούν πίσω από την αρχική γραμμή εξόρμησης. Γεμάτοι αυτοπεποίθηση, πλέον, οι Τούρκοι πίστευαν ότι θα έφερναν μια αποφασιστική νίκη εναντίον των ελληνικών δυνάμεων, αλλά διαψεύστηκαν.
Οι πρώτες επιθέσεις ξεκίνησαν στις 16 Σεπτεμβρίου, όταν αποσπάσματα (≈ 1000 ιππείς) του τουρκικού ιππικού προσπαθούσαν να βρουν έδαφος στον τομέα της Μεραρχίας ΙΙ του Α´ Σώματος Στρατού, τα οποία απωθήθηκαν από το Ζ´ Σύνταγμα Πεζικού, καταλαμβάνοντας τα ανατολικά υψώματα του χωριού Αμπανάζ. Τουρκικές απόπειρες επίθεσης από ιππείς έγιναν και δύο μέρες μετά, βόρεια του Εσκί Σεχίρ, στα ορεινά του Μπόζ Ντάγ, οι οποίες αντιμετωπίστηκαν από το Γ´ Σώμα Στρατού και μία Ανεξάρτητη Μεραρχία. Τη μεθεπόμενη μέρα, καταλήφθηκαν τα βορειοανατολικά και νοτιοδυτικά υψώματα Χαϊράμ Μπαμπά και Αγιάς Ιν από την αριστερή φάλαγγα του Δ´ Συντάγματος Πεζικού και τη δεξιά φάλαγγα του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων της Α´ Μεραρχίας και οι ψηλές κορφές του Γκιουζελίμ Νταγ από το Ζ´ Σύνταγμα Πεζικού της Β´ Μεραρχίας του Α´ Σώματος Στρατού. Η μάχη όδευε προς την πλευρά των Ελλήνων, χωρίς δυσκολία στην κατάληψη σημαντικών θέσεων, μέχρι την 22α Σεπτεμβρίου, που λόγω τεράστιων απωλειών μεταξύ των μεραρχιών του Α´ Σ.Σ., αναγκάστηκαν να στείλουν και το Β´ Σώμα Στρατού στο Σεϊντή Γαζή. Η σύγκρουση έληξε το βράδυ μεταξύ 24 και 25 Σεπτεμβρίου, κατόπιν εκκενώσεως των τουρκικών δυνάμεων. Οι απώλειες υπολογίζονται σε 105 νεκρούς, 9 εκ των οποίων ήταν αξιωματικοί, 503 τραυματίες και 22 να αγνοούνται.
Αν και η έκβαση της μάχης για τον ελληνικό στρατό ήταν νικηφόρα, δεν άλλαζε τη ροπή που είχαν πάρει τα γεγονότα. Ο κεμαλικός στρατός, ενισχυμένος από δυτική και σοβιετική στήριξη, έτρεψε σε φυγή τους αντιπάλους του, οι οποίοι ακόμα αντιμετώπιζαν πείνα, εξάντληση, ασθένειες και πολιτικές αντιπαραθέσεις εντός στρατοπέδου, καταλήγοντας στην απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων από τη Μικρά Ασία τον Αύγουστο του 1922 και στα δεινά της Καταστροφής της Σμύρνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Koliopoulos, S. John & Veremis, M. Thanos (2010), A New History of Europe: Modern Greece: A History Since 1821, Wiley-Blackwell, United Kingdom, σελ. 89-100
- Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος (2009), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τόμος ΚΔ’ (1892-1922), National Geographic Society – Τέσσερα Πι, Αθήνα, σελ. 164-193
- Erickson, J. E. (2021), The Turkish War of Independence: A Military History, 1919–1923, e-book, Διαθέσιμο εδώ
- Hazırlayan: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı, ismetinonu.org.tr, Διαθέσιμο εδώ
- Μάχη Αφιόν-Καραχισάρ (14/26 Μαρ. 1921), stratistoria.com, Διαθέσιμο εδώ
- Greco-Turkish War 1919-1922, Encyclopedia.1914-1918.online.net, Διαθέσιμο εδώ
- Μικρασιατική εκστρατεία: Η πορεία προς την Άγκυρα – Η μάχη του Σαγγάριου ποταμού (Καλοκαίρι 1921), protothema.gr, Διαθέσιμο εδώ
