Του Μάριου Δόγκα,
Αποτελεί συχνό φαινόμενο στην καθημερινότητα των ανθρώπων να χρησιμοποιούν, χωρίς να το συνειδητοποιούν στις περισσότερες των περιπτώσεων, λέξεις και έννοιες με διαφορετικό σημασιολογικό περιεχόμενο από αυτό που πράγματι φέρουν. Μια χαρακτηριστική περίπτωση, μεταξύ άλλων, είναι η έννοια της φιλοσοφίας, που πολλές φορές ταυτίζεται με μια συγκεκριμένη στάση ζωής ή απλώς μια μορφή αφηρημένης σκέψης. Παρότι μπορεί να έχει κάποια ψήγματα ορθότητας, η σύνδεση αυτή είναι τόσο συγκεχυμένη και επιφανειακή, ώστε χάνεται η ουσία. Επομένως, τι είναι η φιλοσοφία και ποια είναι η σχέση της με άλλες εκφάνσεις του πνευματικού πολιτισμού;
Η αλήθεια είναι ότι η προσπάθεια να τεθεί η φιλοσοφία με έναν και μόνο ορισμό δεν αποτελεί εύκολο εγχείρημα. Για την ακρίβεια, πάρα τα 2.500 χρόνια ύπαρξής της, ακόμη δεν υπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για τη φιλοσοφία. Το πρόβλημα του ορισμού είναι διαχρονικό και στο πέρασμα των χρόνων οι διάφοροι φιλόσοφοι παρέθεταν ο καθένας τον δικό του ορισμό για τη φιλοσοφία, το πεδίο και τον σκοπό της. Στη βάση του προβλήματος εντοπίζεται το γεγονός πώς το ερώτημα «Τι είναι φιλοσοφία;» απαιτεί φιλοσοφική σκέψη, δηλαδή δεν μπορεί να απαντηθεί εκτός του πλαισίου της φιλοσοφίας. Με άλλα λόγια, αφού ο ορισμός της φιλοσοφίας οφείλει να τίθεται εντός του πλαισίου της και να αποτελεί κομμάτι της, είναι αρμοδιότητα του κάθε φιλοσόφου να θέσει τον δικό του ορισμό.
Από την άλλη, αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε τη φιλοσοφία από την ιστορική σκοπιά, δηλαδή συγκεντρώνοντας τα κοινά γνωρίσματα όλων των ορισμών, ανακύπτουν διαφορετικά προβλήματα. Αρχικά, πρόκειται για αντίφαση, καθώς, χωρίς να υπάρχει ορισμός της φιλοσοφίας, είναι αυθαίρετο το κριτήριο με το οποίο θα αντλήσουμε στοιχεία για να καταλήξουμε σε έναν ορισμό από κάποια γνωστικά μορφώματα και άλλα θα τα απορρίψουμε ως μη φιλοσοφικά. Επίσης, πρέπει να ληφθεί υπόψιν το γεγονός πως η φιλοσοφία δεν είναι ανεξάρτητη της ιστορίας της και πως αναπτύσσεται μέσω αυτής, ενώ η ίδια η ιστορία της φιλοσοφίας αποτελεί κι αυτή φιλοσοφική σκέψη.
Είναι προφανείς, λοιπόν, οι δυσκολίες που υπάρχουν στον ορισμό της φιλοσοφίας. Ωστόσο, ποικίλλουν και οι απόψεις για την πηγή της φιλοσοφίας, για την αρχή που εκκινεί τη φιλοσοφική σκέψη. Ο Πλάτωνας θέτει τον θαυμασμό και την απορία ως πρώτη αιτία της φιλοσοφίας, θέση με την οποία συμφωνεί και ο Αριστοτέλης. Ο Descartes εκκινεί από την αμφιβολία, για να οδηγηθεί μέσα από τον φιλοσοφικό στοχασμό στη βεβαιότητα της γνωστής σε όλους διατύπωσης «σκέπτομαι άρα υπάρχω». Τέλος, ο Jaspers αναφέρει ως αρχή της φιλοσοφίας τη συνειδητοποίηση οριακών καταστάσεων που δεν είναι εφικτό να αλλάξουν, όπως ο θάνατος, ο πόνος, κ.ά., που οδηγούν τον άνθρωπο στην αναζήτηση διεξόδου μέσω της φιλοσοφίας.
Παρόλες τις διαφορετικές κατευθύνσεις του φιλοσοφείν, είναι σχεδόν κοινό στοιχείο ότι τα ερωτήματα έχουν τόσο θεμελιώδη θέση στη φιλοσοφική σκέψη, ώστε τίθενται συνεχώς υπό διερεύνηση. Υπό αυτήν την έννοια, η φιλοσοφία είναι περισσότερο διαδικασία, παρά αποτέλεσμα, η οποία θέτει οριακά ερωτήματα για έννοιες, όπως ο θεός, ο άνθρωπος, ο εξωτερικός κόσμος, τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Ταυτόχρονα, πολλές φορές, τα ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία υπερβαίνουν την κοινή λογική και την καθιερωμένη συνείδηση, με την έννοια ότι θέτουν υπό αμφισβήτηση αντιλήψεις και καταστάσεις που θεωρούνται δεδομένες, με σκοπό να θεμελιώσει το σύνολο της ανθρώπινης γνώσης σε ένα πνεύμα κριτικής και λογικής σκέψης.
Η φιλοσοφία οργανώνει αυτά τα ερωτήματα, όπως και τις πιθανές απαντήσεις, με τρόπο συστηματικό και επιχειρεί να τα αντιμετωπίσει με την εφαρμογή μιας μεθόδου, το υπόβαθρο της οποίας θεμελιώνεται, επίσης, σε μια βάση λογικής. Φυσικά, τόσο το σύστημα όσο και η μέθοδος δεν είναι δεδομένα και σταθερά, αλλά διαφοροποιούνται από τους εκάστοτε φιλοσόφους.
Αναφορικά με τη θέση της φιλοσοφίας μεταξύ των υπόλοιπων πνευματικών δραστηριοτήτων του ανθρώπινου πολιτισμού, αξίζει να σημειωθεί ότι το πεδίο της, παρότι συγγενεύει με άλλα, διατηρεί πλήρως την ετερότητα και την αυτονομία του. Φιλοσοφία και θρησκεία, για παράδειγμα, θεωρούνται δύο διακριτά πεδία, όμως για αρκετές περιόδους στο παρελθόν είτε ταυτίζονταν είτε η μία θεωρούνταν βοηθητική και υποδιαίρεση της άλλης. Τόσο η φιλοσοφία όσο και η θρησκεία θέτουν στον άνθρωπο οριακά ερωτήματα που προσπαθούν να καλύψουν τις μεταφυσικές του ανάγκες, αξιώνοντας την ίδια στιγμή η καθεμία την καθολικότητα.
Ωστόσο, υπάρχουν ριζικές διαφορές τόσο στον τρόπο που επιχειρούν να εξετάσουν αυτά τα ερωτήματα όσο και στον τελικό τους σκοπό, καθώς η φιλοσοφία βασίζεται στον ορθό λόγο και την κριτική σκέψη για να διευρύνει τα όρια της ανθρώπινης γνώσης, ενώ η θρησκεία χαρακτηρίζεται από την πίστη και την αποκάλυψη, αποβλέποντας στη σωτηρία της ψυχής.
Μια παρόμοια περίπτωση είναι και η σχέση της φιλοσοφίας με την επιστήμη. Στο παρελθόν, δεν διαχωριζόταν η μία από την άλλη, ενώ στον σύγχρονο κόσμο αποτελούν δύο διαφορετικά μοντέλα της ανθρώπινης σκέψης. Καίτοι τα ερωτήματα που επιχειρούν να θέσουν και να απαντήσουν δεν είναι τα ίδια, αφορούν συχνά τις ίδιες θεματικές. Η σχέση τους είναι πλέον αλληλοτροφοδοτούμενη, αφού οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις παρέχουν γόνιμο έδαφος για φιλοσοφικό στοχασμό σε νέα πεδία, ενώ η φιλοσοφία εντοπίζεται τόσο στην αρχή της επιστημονικής διαδικασίας, προσφέροντας και ελέγχοντας, όχι τα αποτελέσματα και τις μεθόδους, αλλά το εννοιολογικό πλαίσιο, όσο και στο τέλος της, θέτοντας ερωτήματα κριτικού αναστοχασμού σχετικά με τα νέα πορίσματα της επιστημονικής προόδου.
Ολοκληρώνοντας, προκύπτει το ερώτημα για την αξία και τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας σήμερα. Αυτό που πρέπει να διευκρινιστεί είναι ότι, σε αντίθεση με άλλους τομείς, η αξία της φιλοσοφίας δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από εξωτερικούς παρατηρητές. Με άλλα λόγια, για να επωφεληθεί κάποιος από αυτή, θα πρέπει να ασχοληθεί ο ίδιος. Είναι προφανές πως η φιλοσοφία δεν παρέχει άμεσο υλικό αντίκτυπο στη βελτίωση της ζωής, ωστόσο, αν ξεφύγουμε από αυτό το στάδιο της βιολογικής ύπαρξης, οι δυνατότητές της είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Ο φιλοσοφικός στοχασμός για τα μεγάλα ερωτήματα διευρύνει τους ορίζοντές μας και καλλιεργεί ένα πνεύμα κριτικής και ορθολογικής σκέψης σε κάθε μας επιλογή, το οποίο κατευθύνει τη συμπεριφορά και μας οδηγεί σε έναν βίο που αξίζει κανείς να ζει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αυγελής, Ν., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, 2020, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Κ.& Μ.Σταμούλη
- Βέικος, Θ., Προλεγόμενα στη Φιλοσοφία, 1987, Αθήνα, Εκδόσεις Θεμέλιο
- Κουμάκης, Γ., Εισαγωγή στη φιλοσοφία, 1985, Αθήνα
