Του Χαράλαμπου Μυλωνά,
«Εμβόλιο». Αυτή η λέξη, αδιαμφισβήτητα, ακούγεται περισσότερο από κάθε άλλη τα τελευταία δύο χρόνια. Προκαλεί άλλοτε περιέργεια, άλλοτε σύγχυση, ενώ ορισμένες φορές ακόμη και τον τρόμο. Είναι αμφίβολο, όμως, αν οι περισσότεροι γνωρίζουν τι είναι, πως δουλεύει, την ιστορία του, τις μορφές του, πώς ελέγχεται, την αναγκαιότητά του. Το παρόν, λοιπόν, άρθρο έρχεται να μετριάσει, αν και όσο γίνεται, τις προαναφερθείσες αντιδράσεις και να εμπλουτίσει λίγο τη γνώση μας περί των εμβολίων.
Αρχικά, πρέπει να γίνει καταληπτός ο τρόπος με τον όποιο ο οργανισμός μας αντιδρά φυσικά σε έναν εισβολέα, όπως ένας ιός ή ένα βακτήριο. Οι μικροοργανισμοί βρίσκονται ανάμεσά μας, αλλά και μέσα μας. Κάποιοι είναι ακίνδυνοι και συμβάλλουν στην ομαλή λειτουργία του οργανισμού, ενώ άλλοι είναι παθογόνοι, δηλαδή ικανοί να προκαλέσουν ασθένεια ή και θάνατο. Όταν ένας παθογόνος μικροοργανισμός εισβάλει και μολύνει το σώμα μας, το τελευταίο επιστρατεύει κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο. Κάθε, τώρα, παθογόνος παράγοντας αποτελείται από πολλά συστατικά, ένα από τα οποία είναι το αντιγόνο. Αυτό αποτελεί την «ταυτότητα» του παθογόνου, όντας μοναδικό για το καθένα. Η παρουσία αυτών των «στοιχείων ταυτοποίησης» στο σώμα, οδηγεί τον οργανισμό να παράξει αντισώματα, εξειδικευμένες πρωτεΐνες, ικανές να αναγνωρίσουν τα συγκεκριμένα κάθε φορά αντιγόνα και να καταστρέψουν τον εισβολέα. Όμως, για να γίνει αυτό απαιτείται ένα χρονικό διάστημα απόκρισης. Συνεπώς, πολλές φορές ο οργανισμός δεν προλαβαίνει να αποφύγει τη μόλυνση, οπότε και νοσεί. Εκεί είναι που έρχονται τα εμβόλια να προλάβουν αυτόν τον κίνδυνο.
Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε το εμβόλιο ως ένα «κατά παραγγελία» σύστημα προστασίας. Είναι στην ουσία ένα βιολογικό παρασκεύασμα που στόχο έχει την ενεργοποίηση του αμυντικού συστήματος του οργανισμού ενάντια σε συγκεκριμένους παθογόνους μικροοργανισμούς, με τελικό επίτευγμα την ανοσία. Αποτελείται συνήθως από ολόκληρους αδρανοποιημένους μικροοργανισμούς ή απενεργοποιημένα συστατικά αυτών, όπως για παράδειγμα πρωτεΐνες, δηλαδή τα παράγωγα του γενετικού υλικού. Άλλη εκδοχή είναι να περιέχει μέρος του γενετικού υλικού του παθογόνου, δηλαδή μέρος του DNA ή του RNA του, ώστε το ίδιο το σώμα να παράξει την απαραίτητη υπομονάδα (συστατικό) του εισβολέα. Με όποιον τρόπο και να παραχθεί το εμβόλιο, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο: Ο αδρανοποιημένος «εισβολέας» δε θα μολύνει τον οργανισμό, επιτρέποντας την ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος και την παραγωγή νέων αντισωμάτων. Έτσι, αργότερα, σε περίπτωση προσβολής από το συγκεκριμένο παθογόνο, το σώμα θα είναι έτοιμο να αντιδράσει στη μόλυνση ταχύτατα, δίχως να νοσήσει.
Το 1796 αναπτύχθηκε το πρώτο εμβόλιο από τον Edward Jenner, το όποιο προσέδιδε ανοσία έναντι του ιού της ευλογιάς. Το πρώτο άτομο στο οποίο χορηγήθηκε ήταν ένα αγόρι ηλικίας 13 ετών. Το αγόρι εμβολιάστηκε με τον ιό της δαμαλίτιδας και όταν μολύνθηκε με τον ιό της ευλογιάς, δε νόσησε από αυτή. Το 1798 κυκλοφόρησε το πρώτο εμβόλιο ενάντια στον ιό της ευλογιάς. Έτσι, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, ο μαζικός εμβολιασμός κατά του προαναφερθέντος ιού οδήγησε στην εξάλειψή της νόσου το 1979. Προς το τέλος του 19ου αιώνα, αναπτύχθηκε το εμβόλιο κατά της πανούκλας, ενώ το 1904 κατά της ασθένειας του άνθρακα. Το 1923, ο Alexander Glenny τελειοποίησε μία μέθοδο καταπολέμησης του τετάνου με φορμαλδεΰδη κι έτσι, το 1926, ήρθε το πρώτο εμβόλιο για τον ιό της διφθερίτιδας. Το 1948 αδειοδοτήθηκε το εμβόλιο για τη διφθερίτιδα, ενώ τριάντα εννέα χρόνια αργότερα αδειοδοτήθηκε και το εμβόλιο της πολιομυελίτιδας. Έκτοτε, υπήρξε μαζική ανάπτυξη εμβολίων διαφόρων τεχνολογιών, με τελευταίο το εμβόλιο κατά του κορωνοϊού SARS-CoV 2.
Μέχρι τώρα έχουν αναπτυχθεί περίπου 8 διαφορετικά είδη εμβολίων. Κάποια από αυτά καλούνται συμβατικά και χρησιμοποιούν εξασθενημένους μικροοργανισμούς ή υπομονάδες αυτών. Άλλα καλούνται σύγχρονα και αποτελούνται από τα ίδια συστατικά με τα συμβατικά, μόνο που τα συστατικά αυτά έχουν τροποποιηθεί στο εργαστήριο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζουν τα mRNA εμβόλια. Το mRNA (messenger RNA) είναι ένα μόριο που αποτελείται από φώσφορο, άζωτο, άνθρακα, οξυγόνο και υδρογόνο και φέρει τις πληροφορίες για την παραγωγή μίας πρωτεΐνης, ενός άλλου μορίου που συμβάλλει στη συγκρότηση και την ομαλή λειτουργία του οργανισμού. Τα mRNA εμβόλια εισάγουν το mRNA για την παραγωγή μίας υπομονάδας (συνήθως πρωτεΐνης της επιφάνειας ενός ιού) στα κύτταρα του ατόμου που εμβολιάζεται. Έτσι, τα ίδια τα κύτταρα παράγουν την υπομονάδα για την οποία το mRNA φέρει την πληροφορία και το ανοσοποιητικό σύστημα ενεργοποιείται και παράγει αντισώματα, δίχως ο οργανισμός να νοσεί.
Με τον ίδιο τρόπο λειτουργούν και τα mRNA εμβόλια κατά του κορωνοϊού SARS-CoV 2. Καίριο είναι να αναφερθεί πως το mRNA από αυτά τα εμβόλια δεν εισάγεται στο DNA μας, ούτε και το τροποποιεί, αφού το τελευταίο προστατεύεται στον πυρήνα του κυττάρου. Το mRNA παραμένει μέσα στο κύτταρο, εκτός του πυρήνα, μόνο μέχρι να παραχθεί η απαραίτητη πρωτεΐνη και αμέσως μετά αποδομείται από τα ίδια τα κύτταρα. Άλλη μία σημαντική πληροφορία είναι πως η ανάπτυξη της τεχνολογίας των mRNA εμβολίων δεν είναι καινούρια. Στο διάστημα 1993–1995, mRNA εμβόλια χορηγήθηκαν σε ποντίκια για την καταπολέμηση του ιού της γρίπης Α (Influenza) και του καρκίνου. Η πρώτη κλινική δοκιμή mRNA εμβολίων έγινε το 2013 για τον ιό της λύσσας και 2 χρόνια αργότερα ακολούθησε και η πρώτη κλινική δοκιμή για τον ιό της γρίπης Α.
Τόσο τα εμβόλια όσο και τα φάρμακα είναι απαραίτητο να εγκριθούν για την ασφάλειά τους, ώστε να υπάρξει μαζική διάθεση και χορήγησή τους. Ο Αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) έχει αναρτήσει ανακοίνωση σχετικά με τη διαδικασία έγκρισης κυκλοφορίας νέων φαρμάκων και εμβολίων. Η διαδικασία περιλαμβάνει την ανάλυση του στόχου και των διαθέσιμων θεραπειών, εκτίμηση οφελών και ρίσκων από κλινικά δεδομένα και στρατηγικές για τη διαχείριση του κινδύνου. Στο πρώτο στάδιο αναλύεται η κατάσταση ή η ασθένεια και δημιουργείται ένα πλάνο για την αντιμετώπισή της. Στο δεύτερο στάδιο γίνεται διεξοδική εκτίμηση των κλινικών δεδομένων (τρόπος διεξαγωγής πειραμάτων, ανακρίβειες αποτελεσμάτων, επάρκεια δεδομένων). Στο τρίτο, παρατίθενται ετικέτες που αναγράφουν όλους τους πιθανούς κινδύνους που διατρέχει οποιοσδήποτε καταναλώσει το προϊόν και ο τρόπος αντιμετώπισής τους. Παρόμοια διαδικασία ακολουθεί και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ).
Ωστόσο, ορισμένες φορές η έγκριση κυκλοφορίας ενός φαρμάκου ή εμβολίου, όπως για παράδειγμα σε περιπτώσεις χημικών, βιολογικών, ραδιενεργών και πυρηνικών απειλών, επισπεύδεται. Όταν το Υπουργείο Υγείας και Ανθρώπινων Υπηρεσιών (HHS) κρίνει απαραίτητη την επισπεύδουσα κυκλοφορία ενός προϊόντος, ο FDA μπορεί να εγκρίνει την κυκλοφορία αυτού πιο γρήγορα. Έτσι έγινε και με το εμβόλιο κατά του κορωνοϊού. Ο FDA εξέδωσε στις 27 Μαρτίου 2020 εξουσιοδότηση Χρήσης Έκτακτης Ανάγκης (EUA) βιολογικών παρασκευασμάτων κατά του COVID–19. Την ίδια τακτική ακολούθησε και ο ΕΜΑ με την αδειοδότηση 4 εμβολίων, της Pfizer BioNTech, της Janssen – Cilag (Johnson & Johnson), της Moderna και της AstraZeneca.
Εμβόλια δεν αναπτύσσονται, πλέον, μόνο για λοιμώδεις ασθένειες, αλλά και για άλλα είδη ασθενειών, καθώς και κατά της κατάχρησης εξαρτησιογόνων ουσιών (νικοτίνη, κοκαΐνη), ενάντια σε αλλεργίες, κάποιες μορφές καρκίνου, μέχρι και κατά της νόσου του Alzheimer. Συμπερασματικά, λοιπόν, γίνεται κατανοητό πως η ανάπτυξη και χορήγηση εμβολίων κρίνεται ως αδήριτη ανάγκη για την καταπολέμηση ασθενειών και όχι μόνο. Η επιστημονική έρευνα, γύρω από τον κλάδο της υγείας αναπτύσσεται ραγδαία και αν δείξουμε την απαραίτητη εμπιστοσύνη στους αρμόδιους, τα αποτελέσματα δε θα μας απογοητεύσουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Dean J.A. Crommelin, Robert D. Sindelar, Bernd Meibohm, Φαρμακευτική Βιοτεχνολογία – Βασικές αρχές και πρακτικές εφαρμογές (3η έκδοση), Επιστημονικές εκδόσεις Παρισιάνου Α.Ε., Αθήνα, 2011.
- How do vaccines work?, who.int. Διαθέσιμο εδώ
- A brief history of vaccination, immune.org.nz. Διαθέσιμο εδώ
- The tangled history of mRNA vaccines, nature.com. Διαθέσιμο εδώ
- What are mRNA vaccines and how do they work?, medlineplus.gov. Διαθέσιμο εδώ
- COVID-19 vaccines: authorised, ema.europa.eu. Διαθέσιμο εδώ
- Emergency Use Authorization, fda.gov. Διαθέσιμο εδώ
- Development & Approval Process | Drugs, fda.gov. Διαθέσιμο εδώ
