Βασικό Καθολικό Εισόδημα: Ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

Η οικονομική κρίση, η παγκοσμιοποίηση και η αυτοματοποίηση συμβάλλουν στη διόγκωση της ανεργίας, της εργασιακής ανασφάλειας και της χαλάρωσης των κοινωνικών κεκτημένων, με αποτέλεσμα, σε χώρες όπως η Ελλάδα, αδύναμες κοινωνικά ομάδες να αντιμετωπίζουν πρόβλημα επιβίωσης (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2017). Συγκεκριμένα, το 2019, το 28,9% του ποσοστού του πληθυσμού στην Ελλάδα βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, με τα άτομα ηλικίας 18-64 να αντιμετωπίζουν τον υψηλότερο κίνδυνο (naftemporiki, 2021). Εξίσου υψηλό είναι το αντίστοιχο ποσοστό για το σύνολο της Ε.Ε., 21,1% του πληθυσμού (δηλαδή 92,4 εκατ. άνθρωποι), όπως παρουσιάζεται στο γράφημα (Eurostat, 2019).

Το ξέσπασμα της πανδημίας, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Eurostat (2021), φαίνεται ότι θα επηρεάσει ακόμα περισσότερο της συνθήκες φτώχειας και αναμένεται να αυξηθεί ο κίνδυνος φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού στις χώρες του Νότου, στη Σουηδία, στην Ιρλανδία, στη Βουλγαρία, στη Σλοβενία και στην Αυστρία, όπως φαίνεται στο γράφημα 2.

Παρά τη δυσοίωνη εικόνα, φαίνεται να υπάρχει ένας αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος που θα κινητοποιήσει δημιουργικά τις δυνάμεις της κοινωνίας: το βασικό εισόδημα. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών για Βασικό Εισόδημα Άνευ Όρων που συλλέγει υπογραφές από όλη την Ε.Ε. (διαθέσιμη εδώ), ζητώντας από τους πολίτες, τα πολιτικά κόμματα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, τα συνδικάτα και τους εμπειρογνώμονες στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο, να εξετάσουν άμεσα αυτήν την ιδέα και να συνταχθούν μαζί τους, υπογράφοντας και συμμετέχοντας ενεργά στην προώθηση αυτής της κοινωνικής αλλαγής. Το περασμένο μήνα πραγματοποιήθηκαν αρκετές εκδηλώσεις με θέμα το βασικό εισόδημα (περισσότερα εδώ). Επίσης, μεταφράστηκε στα ελληνικά το πολυσυζητημένο βιβλίο του Βρετανού οικονομολόγου Guy Standing, με τίτλο «Βασικό Εισόδημα: Πώς θα το επιτύχουμε». Αυτά κάνουν αισθητό ότι το ζήτημα του Βασικού Εισοδήματος είναι πολύ επίκαιρο και αξίζει να προβληματιστούμε για αυτήν την πρόταση.

Τι είναι, όμως, το (καθολικό) βασικό εισόδημα;

Το βασικό εισόδημα παρέχεται σε όλους, φτωχούς και πλούσιους, χωρίς όρους και είναι αναφαίρετο. Με άλλα λόγια, αποδίδεται σε κάθε άτομο από τη γέννηση μέχρι και τον θάνατό του και μπορεί να συνδυαστεί με άλλες πηγές εισοδήματος (μισθούς, συντάξεις, εισοδήματα κ.ά.) Το ποσό που παρέχεται είναι αρκετό για να εγγυηθεί σε όλους τους πολίτες μια αξιοπρεπή ζωή για ό,τι και αν συμβεί.

Όπως αναφέρει και ο Standing (2021), η αιτιολόγηση του βασικού εισοδήματος έχει ηθικές βάσεις. Πρώτον, είναι ένα δικαίωμα στα κοινά που έχουμε κληρονομήσει από τους προγόνους μας. Ταυτόχρονα, έχει χαρακτηριστικά οικολογικής δικαιοσύνης, καθώς οι πιο πλούσιοι είναι εκείνοι που ρυπαίνουν περισσότερο την ατμόσφαιρα αλλά οι φτωχοί επωμίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό τις επιπτώσεις. Δεύτερον, ενδυναμώνει την ελευθερία τόσο από την ελευθεριακή σκοπιά (η ελευθερία του όχι: να έχει τη δυνατότητα ένας εργαζόμενος να πει όχι σε έναν εργοδότη) από την φιλελεύθερη σκοπιά (η ελευθερία της ηθικής: να υπάρχει η δυνατότητα να πάρει κάποιος τη δική του ελεύθερη απόφαση) από την ρεπουμπλικάνικη σκοπιά (η ελευθερία από πιθανή υποταγή). Τρίτον, παρέχει μια βασική ασφάλεια και τέλος, είναι ένα οικονομικό ανθρώπινο δικαίωμα.

Στην πράξη, το Καθολικό Βασικό Εισόδημα αποτελεί τον συνδυασμό τεσσάρων συγκεκριμένων χαρακτηριστικών (Καρέλλας, 2020): α) σε χρήμα, β) άνευ όρων (ο/η δικαιούχος δεν αναλαμβάνει υποχρεώσεις, είτε για εξεύρεση θέσης απασχόλησης ή απόδειξης βούλησης για εργασία, είτε για συμμετοχή σε κάποια κοινωφελή εργασία, είτε ακόμα για συμμόρφωση με κατεστημένες, έμφυλες ή άλλες, συμπεριφορές), γ) καθολικό (καταβάλλεται σε όλους και όλες, ανεξάρτητα από ηλικία, καταγωγή, ιθαγένεια, επαγγελματική κατάσταση, οικονομικούς πόρους (εισόδημα, κινητή και ακίνητη περιουσία) και δ) εξατομικευμένο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό που προωθείται αφορά την κανονικότητα στην παροδική καταβολή του, με πιο διαδεδομένη τη μηνιαία παρά την εφάπαξ.

Συνοπτικά, η πρόταση για το βασικό εισόδημα άνευ όρων και συνθηκών διαβίωσης εστιάζει στην υποχρέωση της κοινωνίας να διασφαλίζει αξιοπρεπείς όρους διαβίωσης σε όλα τα άτομα παρέχοντας μια ισότιμη αφετηρία για την αξιοποίηση των ταλέντων τους, ανεξάρτητα από την κληρονομιά που αποκτούν από τους προγόνους τους (Δημουλάς, 2017).

Ήδη από τις αρχές του 16^ου αιώνα, αναπτύχθηκε η ιδέα ενός βασικού εισοδήματος ως εγγύηση από το κράτος/πόλη από τους ανθρωπιστές. Πιο αναλυτικά, στο «Utopia» (1516), γίνεται αναφορά στο «Raphael’s cure for theft», που υποστήριξε ότι η ύπαρξη ενός βασικού εισοδήματος, σε σύγκριση με την καταδίκη των κλεφτών σε θάνατο, θα ήταν ένας πιο έξυπνος τρόπος ώστε να καταπολεμηθεί η κλοπή, καθώς η καταδίκη είχε ως συνέπεια την αύξηση του ποσοστού των δολοφονιών. Στα τέλη του 18^ου αιώνα, αναπτύχθηκε η ιδέα μιας εφάπαξ επιχορήγησης χωρίς κάποιο κριτήριο από τους Ρεπουμπλικάνους. Επιγραμματικά, ο Antoine Caritat Marquis de Condorcet (1743-1794), στο έργο του «Esquisse d’un tableau historique des progrès de l’esprit humain» περιγράφει με συντομία τη μορφή μιας κοινωνικής ασφάλισης, η οποία θα μπορούσε να μειώσει τη φτώχεια και την ανισότητα μέσω ενός επιδόματος που θα δίνεται άνευ όρων, ώστε τα παιδιά, ακόμη και όταν μεγαλώσουν, να μπορούν να εργαστούν μόνα τους, αλλά και μια νέα οικογένεια να έχει το απαραίτητο κεφάλαιο για να ξεκινήσει τη δραστηριότητά της.

Στα μέσα του 19^ου αιώνα, σε συνδυασμό με τα παραπάνω αναπτύχθηκε η ιδέα ενός βασικού εισοδήματος χωρίς όρους από τους ουτοπιστές. Αντιπροσωπευτικό είναι το έργο του Charles Fourier (1772–1837) «La Fausse Industrie« (1836), στο οποίο μίλησε για ένα εισόδημα που θα δίνεται σε όσα άτομα δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους, τέτοιο ώστε να μπορούν να πληρώσουν ένα δωμάτιο σε ξενοδοχείο 6ης κατηγορίας και 3 λιτά γεύματα την ημέρα. Τον 20^ό αιώνα, ο Bertrand Russell, το 1918, κάνει αναφορά στο βασικό εισόδημα στο έργο του «Roads to Freedom: Socialism, Anarchism and Syndicalism», συνδυάζοντας την ελευθερία που παρέχει ο αναρχισμός και την προτροπή για εργασία μέσω του σοσιαλισμού, πρότεινε την παροχή ενός μικρού και ενός μεγαλύτερου εισοδήματος. Σκοπός: οι άνεργοι θα λαμβάνουν ένα βασικό εισόδημα, το οποίο θα δίνεται χωρίς να υπάρχει η υποχρέωση από τους δικαιούχους να βρουν εργασία (ΟΠΑ, 2021).

Ο Standing υποστηρίζει ότι στη σύγχρονη εποχή, το βασικό εισόδημα μπορεί να περιορίσει τους 8 γίγαντες που οδηγούν την κοινωνία μας προς μια δυστοπική κατάσταση: 1) ανισότητα, 2) ανασφάλεια, 3) χρέος, 4) άγχος, 5) επισφάλεια, 6) αυτοματοποίηση, 7) απειλή της εξαφάνισης, και 8) φασισμό. Το ζήτημα είναι πώς θα πειστούν οι ακαδημαϊκοί, τα συνδικάτα και οι πολίτες, ότι βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σημείο, και το βασικό εισόδημα είναι μια επείγουσα αναγκαιότητα.

Βέβαια, πολλές χώρες ευρωπαϊκές και μη, επρόκειτο να λανσάρουν (ή έχουν ήδη λανσάρει) προγράμματα προς αυτήν την κατεύθυνση (newmoney, 2021). Δεν λείπουν, όμως, και οι επικριτές που θεωρούν ότι το βασικό εισόδημα δημιουργεί αντικίνητρα για την εύρεση εργασίας, με κυρίαρχη ρητορική ότι τα υψηλά επιδόματα ανεργίας ή οι χρηματικές απολαβές, που δεν συνδέονται με την εργασία, δημιουργούν αντικίνητρο στην εύρεση εργασίας και μείωση της απασχολησιμότητας, ενώ πολλοί αριστεροί επικριτές ίσως να έχουν δίκιο ότι μπορεί να αποτελέσει εργαλείο αδρανοποίησης της κοινωνικής αντίδρασης των εργαζομένων, παρότι θα προσφέρει εισόδημα (Μίσσος, 2021).

Ως κατακλείδα, το ζήτημα του βασικού εισοδήματος δεν είναι κάτι νέο, όμως παραμένει επίκαιρο και αξίζει να ασχοληθούμε παραπάνω με τις χειραφετικές δυνατότητες που μπορεί να έχει.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Eurostat (2019). Over 20% of the EU population at risk of poverty or social exclusion in 2019. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Eurostat (2021). Early estimates of income and poverty in 2020. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Naftemporiki (2021). ΕΛΣΤΑΤ: Σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού το 28,9% του πληθυσμού πέρυσι – Αφορά τα εισοδήματα του 2019. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Newmoney (2021). 2021: Ήρθε η χρονιά των «πειραματισμών» με το ενιαίο βασικό εισόδημα. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (2017). Καθολικό Βασικό Εισόδημα. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Καρέλλας, Δ. Καθολικό Βασικό Εισόδημα. Μέρος πρώτο: Τι θέλει να είναι. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• Κωνσταντίνος, Δ. (2017). Η Εφαρμογή του Κοινωνικού Εισοδήματος Αλληλεγγύης στην Ελλάδα. Κοινωνική Πολιτική, 7, 7-24.
• Μισσός, Β. (2021). Καθολικό Βασικό Εισόδημα: Τι είναι και γιατί χρειάζεται; Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση 02/10/2021.
• ΟΠΑ (2021). Βασικό Εισόδημα για όλους: Χρήσιμο εργαλείο ή πανάκεια; Διαφάνειες από το μάθημα. «Κοινωνικές Πολιτικές».