Της Μαρίας Καλαμπόκα,
Η χρήση βίας απαγορεύεται ρητώς στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, ενώ αναγνωρίζεται η συλλογική δράση εις βάρος των απειλών της ειρήνης σύμφωνα με το Συμβούλιο Ασφαλείας (ΣΑ). Αρχικά, αξίζει να σημειωθεί πως η νόμιμη άμυνα για το έκαστο κράτος, που απειλείται με ένοπλη επίθεση, αποτελεί εξαίρεση για την αποκατάσταση της ειρήνης. Λαμβάνοντας υπόψιν το άρθρο 51 του Χάρτη, προσφέρεται στο κράτος-θύμα η δυνατότητα να αποκαταστήσει το ίδιο την ακεραιότητά του κατά τη διάρκεια της επίθεσης, και ακόμη χαρακτηρίζεται ως σύμφυτο δικαίωμα (inherent right). Υπήρξαν, όμως, και περιπτώσεις που πολλά κράτη κατέληξαν στην αυθαίρετη χρήση του όρου για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους.
Η εδαφική ακεραιότητα και η κυριαρχία ενός κράτους διασφαλίζονται μέσω του Διεθνούς Δικαίου∙ η άμυνα εν τοις πράγμασι διακρίνεται από την επίθεση. Οι βασικές προϋποθέσεις για προσφυγή στη νόμιμη άμυνα, εκτός της απειλής της εδαφικής ακεραιότητας, είναι η απειλή κατά νόμιμων συμφερόντων ή μέτρα που θέτουν σε κίνδυνο το ευ ζην και την ασφάλεια των πολιτών του κράτους που προβαίνει στην επίθεση. Κατά συνέπεια, η άμυνα βασίζεται στις δύο αρχές του εθιμικού δικαίου, στην αναλογικότητα και την αναγκαιότητα. Πιο αναλυτικά, η αναλογικότητα σηματοδοτεί ότι η άμυνα ανταποκρίνεται στην ανάγκη για την αποκατάσταση της έννομης τάξης. Ουσιαστικά κρίνεται το μέτρο αν είναι απαραίτητο και ανάλογο ή αντιστοίχως υπερβολικό προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. Η αρχή της αναγκαιότητας σχετίζεται με την αμεσότητα της επίθεσης, και δύναται αν αφορά όχι μόνο την εξουδετέρωση της παρούσας επίθεσης, αλλά και τη μελλοντική.
Η συλλογική άμυνα προβλέπεται μόνο εφόσον έχει υποβληθεί σχετικό αίτημα του κράτους που αμύνεται. Το άρθρο 52 του Χάρτη, μάλιστα, επιτρέπει τη σύσταση αμυντικών οργανισμών, με το πλέον απτό παράδειγμα να αποτελεί το ΝΑΤΟ. Η ανακατάληψη του Κουβέιτ το 1991 από τα πρόθυμα κράτη του ΝΑΤΟ τέθηκε σε εφαρμογή με επέμβαση κατά του Ιράκ, σύμφωνα με τη συλλογική άμυνα, στηριζόμενη φυσικά στο αίτημα της νόμιμης κυβέρνησης του Κουβέιτ.
Η προληπτική άμυνα (anticipatory self-defense) αποτελεί αμφιλεγόμενο ζήτημα στη διεθνή κοινότητα. Αυτό συμβαίνει επειδή τέτοιου είδους άμυνας αφορά στον κίνδυνο που είναι άμεσος μέσω της επίθεσης, η οποία δεν έχει ξεκινήσει, αλλά το κράτος-θύμα αποφασίζει να αποκρούσει ακαριαία εκ των προτέρων, εξουδετερώνοντας την επέλαση. Η αξιολόγηση του μεγέθους στηρίζεται σε υποκειμενικά κριτήρια και είναι μονομερής. Τίθεται εν αμφιβόλω η νομιμότητα μιας τέτοιας ενέργειας και για το λόγο αυτό η τυπική νομική αντίληψη την καταδικάζει. Γνωστές περιπτώσεις προληπτικής άμυνας είναι η επίθεση του Ισραήλ κατά της Αιγύπτου το 1956 και ο Πόλεμος των Έξι Ημερών το 1967. Και στις δύο περιπτώσεις τα Ηνωμένη Έθνη δεν καταδίκασαν τις ενέργειες του Ισραηλινού Κράτους. Tο 1981 για μία ακόμη φορά το Ισραήλ προχώρησε στην υιοθέτηση της προληπτικής άμυνας, με αεροπορική επιδρομή στον πυρηνικό αντιδραστήρα του Ιράκ, καταστρέφοντάς τον. Σε αυτή την περίπτωση, όμως, το ΣΑ καταδίκασε την ενέργεια του Ισραήλ.
Μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου, η έννοια της ασφάλειας και της άμυνας διευρύνθηκαν. Το τρομοκρατικό χτύπημα αποτέλεσε σοβαρή απειλή για τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια. Έτσι, ενώ στην πραγματικότητα η τρομοκρατία χαρακτηρίζεται ως ένοπλη επίθεση που δεν περιορίζεται εντός συγκεκριμένης εδαφικής έκτασης, το κράτος-θύμα απέκτησε εξαπίνης το δικαίωμα της νόμιμης άμυνας. Με άλλα λόγια, δόθηκε στο κράτος-θύμα η δυνατότητα να εντοπίσει το τρομοκρατικό δίκτυο, καταστρέφοντας τη βάση του που θεωρητικά βρίσκεται σε ένα κράτος. Αναπόφευκτα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, εκμεταλλευόμενες την ευρύτερη έννοια της άμυνας, κήρυξαν πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, επεμβαίνοντας στο Αφγανιστάν και εξαρθρώνοντας τρομοκρατικά δίκτυα.
Η παραλλαγμένη εκδοχή της προληπτικής άμυνας είναι η pre-emptive self-defense, βάσει της οποίας το κράτος δύναται να διακρίνει και να αξιολογήσει τον κίνδυνο και τα μέσα που θα πρέπει να αξιοποιήσει, ούτως ώστε να προστατευτεί από τον κίνδυνο αυτόν, με τη μόνη διαφορά ότι δεν κατέχει την εξουσιοδότηση προσφυγής στη βία από το ΣΑ, όπως είθισται στις προαναφερθείσες περιπτώσεις. Δεν αποδεικνύεται πως το κράτος, που προχωρεί στην εξουδετέρωση, θα είναι ο επικείμενος στόχος. Επιπροσθέτως, πρόκειται για δόγμα που στοχεύει στον αφοπλισμό ενός κράτους, το οποίο διαθέτει όπλα μαζικής καταστροφής ή συγκαλύπτει τρομοκρατικά δίκτυα. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι κατά την anticipatory self-defense ο κίνδυνος είναι άμεσος και ορατός και η επίθεση προκαθορισμένη, ενώ στην preemptive self-defense ο κίνδυνος είναι υποθετικός και απόμακρος.
Tο ΣΑ υπάγεται στον ΟΗΕ και πρόκειται για ένα πολιτικοποιημένο όργανο, το οποίο συστάθηκε για να δρα γρήγορα και αποτελεσματικά. Το άρθρο 39 παραχωρεί το δικαίωμα στο ΣΑ να προχωρεί σε εξουσιοδοτήσεις ανθρωπιστικών επεμβάσεων σε κράτη που αντιμετωπίζουν ανθρωπιστικές κρίσεις, καταστρατηγώντας την εσωτερική ασφάλεια. Άλλωστε, οι εσωτερικές συγκρούσεις είναι απειλές ασφάλειας, οι οποίες μπορούν να επεκταθούν περαιτέρω. Το ΣΑ προσαρμόζεται στις τρέχουσες συνθήκες και εξουσιοδοτεί την στρατιωτική επέμβαση για αποκατάσταση. Ένεκα της απουσίας διεθνούς στρατού, το ΣΑ εγκρίνει τη συλλογική άμυνα πάντοτε με προϋποθέσεις.
Το ΣΑ εκδίδει κυρώσεις, όπως διακοπή διπλωματικών επικοινωνιών, απαγόρευση του εμπορίου, οικονομικό αποκλεισμό, στρατιωτικό, ναυτικό, αεροπορικό αποκλεισμό και τέλος ένοπλη επέμβαση, με απώτερο σκοπό να «συμμορφωθεί» το κράτος-παραβάτης. Η προσαρμοσμένη πολιτική του ΣΑ καθορίζεται με την εκτίμηση της απειλής και τη σταθερότητα που ενδεχομένως να προκύψει από τις επιλογές του. Η διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης και ασφάλειας αποτελούν από τις μεγαλύτερες προκλήσεις μέσα σε αυτό το άναρχο διεθνές σύστημα. Στην πραγματικότητα, οι έννοιες της άμυνας κινούνται στο μεταίχμιο, όπως συμβαίνει με την προληπτική άμυνα, επισημαίνοντας την ανάγκη επαναπροσδιορισμού με μετριοπάθεια και συνεργασία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Α. Σισιλιάνος-Λίνος (2003), Η Εξουσιοδότηση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για χρήση βίας, Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα
- Μ. Πίχου (2012), Η Έννοια της Επίθεσης στο Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα
- Π. Λιάκουρας (2008), Η Βία και η Άμυνα στο Διεθνές Δίκαιο. Μία Επανεκτίμηση στο Δ. Τριανταφύλλου, Κ. Υφαντής & Ε. Χατζηβασιλείου (επιμ). Διεθνείς Σχέσεις. Σύγχρονη Θεματολογία και Προσεγγίσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση
