Της Άννας Σιμιτζή,
Η υπονόμευση των δικαιωμάτων των γυναικών στην Υεμένη αποτελεί μία από τις πιο σύνθετες και ανησυχητικές εκφάνσεις των ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες ανθρωπιστικές κρίσεις. Η χώρα, διαβρωμένη από μακροχρόνιες εσωτερικές διαμάχες και περιφερειακές εντάσεις συνιστά χαρακτηριστικό παράδειγμα συγκερασμού της πατριαρχικής κουλτούρας, του ισλαμικού δικαίου (Σαρία) και της κρατικής απορρύθμισης, δημιουργώντας ένα περιβάλλον συστημικού αποκλεισμού των γυναικών από την κοινωνική, πολιτική και οικονομική σφαίρα.
Παρότι το Σύνταγμα της χώρας, όπως και οι διεθνείς συνθήκες στις οποίες η Υεμένη αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος, κατοχυρώνουν θεμελιώδη δικαιώματα που αφορούν στις αρχές ισότητας και αξιοπρέπειας, η εφαρμογή τους προσκρούει στην αυξανόμενη ενδυνάμωση της θρησκευτικής αυθεντίας και την εδραίωση ένοπλων μη-κρατικών δρώντων, όπως οι Χούθις, οι οποίοι επιβάλλουν περιοριστικά μέτρα, όπως η απαίτηση ύπαρξης συνοδού (mahram) για τις μετακινήσεις των γυναικών. Τα εν λόγω μέτρα, σε συνδυασμό με φαινόμενα παιδικών γάμων, έμφυλης βίας και αποκλεισμού από βασικές υπηρεσίες υγείας και παιδείας, έχουν ως αποτέλεσμα τον μαζικό αποκλεισμό των γυναικών από τον δημόσιο χώρο και τη δραματική επιδείνωση των δεικτών έμφυλης ανισότητας.
Συνταγματικό πλαίσιο
Το Σύνταγμα της Υεμένης 1991 (αναθεωρήθηκε το 2015) προβλέπει στο Άρθρο 41 ότι «όλοι οι πολίτες είναι ίσοι στα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους» και στο Άρθρο 24 ότι «το κράτος εγγυάται ίσες ευκαιρίες σε πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή».
Ωστόσο, το Άρθρο 31 δηλώνει πως «γυναίκες είναι αδελφές των ανδρών· έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις που εξασφαλίζονται από τη Σαρία και καθορίζονται από το νόμο». Στην πράξη, η εν λόγω αναφορά στον ισλαμικό θρησκευτικό κώδικα διαβίωσης έχει εργαλειοποιηθεί εγκαθιδρύοντας νόμους που περιορίζουν τα δικαιώματα των γυναικών, ακυρώνοντας την ισότητα του Άρθρου 41.
Η συμπερίληψη της Σαρίας ως μίας εκ των κύριων πηγών δικαίου έχει λειτουργήσει αποδημητικά για την ισότητα των φύλων. Το οικογενειακό δίκαιο της Υεμένης, υιοθετώντας πατριαρχικές ερμηνείες της Σαρίας, προβλέπει υποταγή της γυναίκας στον σύζυγο, περιορισμούς στη μετακίνηση χωρίς την άδειά του και απώλεια δικαιώματος στήριξης σε περίπτωση απομάκρυνσης από την οικογενειακή εστία χωρίς συγκατάθεση. Επί της ουσίας, πρόκειται για ένα σύστημα θεσμικά ενισχυμένης εξάρτησης, όπου η γυναίκα δεν καθίσταται νομικά αυτόνομο υποκείμενο.
Η διάσταση των ποινικών διακρίσεων καθιστά ακόμη πιο περίπλοκο το νομικό περιβάλλον. Η μείωση ποινών για εγκλήματα τιμής, το νομικό κενό ως προς τον συζυγικό βιασμό και η πλήρης έλλειψη νομικού πλαισίου για την ενδοοικογενειακή βία ή τη σεξουαλική παρενόχληση συνιστούν σαφείς αποδείξεις ενός δικαίου που δεν υπηρετεί τη δικαιοσύνη, αλλά τη διαιώνιση της πατριαρχικής κουλτούρας.
Houthis και δικαιώματα των γυναικών
Η εμφύλια σύγκρουση που εκτυλίσσεται στη χώρα από το 2014 μεταξύ των ανταρτών Χούθι και της επίσημης κυβέρνησης, με εμπλοκή περιφερειακών δυνάμεων επέφερε σοβαρή επιδείνωση στη μεθοδική χρήση του φύλου ως εργαλείου επιτήρησης και βίας. Οι Houthis (ή Κίνημα Ανσάραλλαχ – Ansar Allah, δηλαδή «Υποστηρικτές του Θεού») είναι μια ένοπλη σιιτική οργάνωση που ως de facto αρχή στη βόρεια Υεμένη.
Ιδεολογικά, οι Houthis έχει επιρροές από το ιρανικό θεοκρατικό μοντέλο και το σιιτικό Ισλάμ, με αποτέλεσμα να ακολουθεί ακραίες πατριαρχικές αντιλήψεις. Ως εκ τούτου, ευθύνεται για την επιβολή του κανόνα του mahram (υποχρεωτική συνοδεία από άνδρα συγγενή) καθώς και για την αναστολή ελευθεριών και δημόσιας παρουσίας των γυναικών. Σύμφωνα με εκθέσεις του ΟΗΕ, από το 2021-2022, οι Houthis επιδιώκουν την θεσμοθέτηση ειδάλλως επιβάλλουν άτυπα την απαγόρευση ταξιδιών για γυναίκες που δεν φέρουν εγγράφως την άδεια άνδρα συγγενή, την άρνηση έκδοσης διαβατηρίων ή ταξιδιωτικών εγγράφων σε γυναίκες ενώ ενθαρρύνουν επιθέσεις και παρενοχλήσεις σε γυναίκες χωρίς hijab ή ανδρική συνοδεία. Η ηθοποιός Intisar al-Hammadi συνελήφθη το 2021 και καταδικάστηκε για «προσβολή ηθικής», αφού εμφανίστηκε σε φωτογραφίσεις χωρίς hijab. Υπέστη σωματική και ψυχολογική βία.
Επιπλέον, έχουν μετατρέψει το φύλο σε μέσο πολιτικής και ιδεολογικής επιβολής. Ευθύνονται για την σύλληψη και τον βασανισμό ακτιβιστριών, δημοσιογράφων και γυναικών που εργάζονται στον δημόσιο χώρο (καλλιτέχνιδες, γιατρούς, δασκάλες). Οι Houthis έχουν επιβάλει διαφορετικά ωράρια ή πλήρη απαγόρευση εργασίας για γυναίκες σε ορισμένους τομείς. Έχουν περιορίσει την συμμετοχή των κοριτσιών στην εκπαιδευτική διαδικασία, ειδικά στις αγροτικές περιοχές ενώ προωθούν την παιδική νύμφευση. Εξάλλου, έχουν δημιουργήσει μία γυναικεία παραστρατιωτική οργάνωση (“Zainabiyat”), με σκοπό την καταστολή και τη σύλληψη των γυναικών που δεν τηρούν τον ισλαμικό ενδυματολογικό κώδικα.
Οι παιδικοί γάμοι παραμένουν θεσμοποιημένο κοινωνικό φαινόμενο, με το 30% των κοριτσιών να παντρεύονται πριν την ενηλικίωση. Η αποτυχία της νομοθετικής προσπάθειας του 2008 για την καθιέρωση κατώτατου ορίου ηλικίας στον γάμο καταδεικνύει την αντίσταση των παραδοσιακών θεσμών στη μεταρρύθμιση.
Ο ρόλος των διεθνών οργανισμών
Η Υεμένη αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος στη Σύμβαση για την Εξάλειψη των Διακρίσεων κατά των Γυναικών (CEDAW) και υπόκειται σε περιοδική αξιολόγηση από την Επιτροπή CEDAW. Η Επιτροπή δύναται να εκδώσει Συστάσεις, προβάλλοντας αξιώσεις για τη νομοθετική μεταρρύθμιση νόμων του Οικογενειακού Δικαίου, την κατάργηση του
Η ΕΕ με την συνδρομή της σε δράσεις για την εφαρμογή των δεσμεύσεων που απορρέουν από την CEDAW. Μέσω προγραμμάτων όπως το EU Twinning ή στο πλαίσιο του Women, Peace and Security Agenda, παρέχει το θεσμικό πλαίσιο για προώθηση της ισότητας μέσω εκπαίδευσης, χρηματοδοτήσεων και συνεργασίας με εθνικούς φορείς. Η εμβάθυνση συνεργασίας με εθνικές οργανώσεις, και η καθοδήγηση και επιτήρηση των εκπαιδευτικών φορέων και αστυνομικών αρχών δύναται να συμβάλλει καθοριστικά στην μείωση των περιστατικών βίας.
Η τοποθέτηση της δικαστού Sabah al-Alwani στο Ανώτατο Δικαστικό Συμβούλιο το 2022 δείχνει ότι θεσμικές αλλαγές είναι εφικτές, έστω και ετεροχρονισμένα.
Από την πλευρά του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, οι συστηματικές πρακτικές των Houthis – όπως βασανιστήρια, καταναγκαστικοί γάμοι, χρήση σεξουαλικής βίας – αποτελούν εγκλήματα πολέμου ή/και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Η ίδρυση ad hoc διερευνητικών μηχανισμών από τον ΟΗΕ ή η επέκταση της αρμοδιότητας του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ICC) μέσω στρατηγικών αγωγών συνιστούν εξαιρετικά επιτακτικές ενέργειες.
Ο Χάρτης του ΟΗΕ και η αρχή «Responsibility to Protect» παρέχουν τη νομική βάση για διεθνή παρέμβαση, όχι μόνο ως αντίδραση στις ωμότητες, αλλά ως προληπτικό μέσο. Ένα ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας με ειδική αναφορά στη μεταχείριση των γυναικών από τους Houthis, μπορεί να συνθέσει το πλαίσιο επιβολής κυρώσεων και διεθνούς πίεσης.
Η πολιτικοποίηση του φύλου από τους Houthis συνιστά όχι απλώς παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά μια μεθοδευμένη στρατηγική καταστολής. Η επιβολή ενδυματολογικού κώδικα, η απαγόρευση εργασίας ή εκπαίδευσης χωρίς άδεια, η σύλληψη γυναικών για «αντι-ισλαμική συμπεριφορά», μετατρέπουν το σώμα και την ταυτότητα της γυναίκας σε αντικείμενα ελέγχου και εξουσίας.
Εν κατακλείδι
Η θεσμική ισότητα που προβλέπει το Σύνταγμα της Υεμένης παραμένει ανεφάρμοστη, λόγω της υπαγωγής των δικαιωμάτων στη Σαρία και της ερμηνείας της βάσει παραδοσιακών πατριαρχικών αξιών.
Οι εσωτερικές συγκρούσεις και η κυριαρχία των Houthis έχουν επιφέρει δραματική υποβάθμιση των δικαιωμάτων των γυναικών, μετατρέποντας το φύλο σε μέσο ιδεολογικής και πολιτικής κυριαρχίας.
Η περίπτωση της Υεμένης αποτελεί κλασικό παράδειγμα όπου η διεθνής παρέμβαση υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι απλώς ζήτημα αρχών, αλλά ευθύνη. Συνθήκες ειρήνης και σταθερότητας δεν δύναται να θεμελιωθούν εκεί όπου οι γυναίκες είναι σιωπηλές και οι νόμοι σιωπούν για τις ελευθερίες τους.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ΟΗΕ και διεθνείς ΜΚΟ διαθέτουν ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο προκειμένου να παρέμβουν υπέρ των γυναικών στην Υεμένη, οφείλουν να αναλάβουν πιο ενεργή δράση αξιοποιώντας συνδυασμό νομικών, χρηματοδοτικών και διπλωματικών μέσων.
