Της Άννας Ηλίου,
Στη σύγχρονη ψυχιατρική, η σχιζοφρένεια παραμένει ένα από τα πιο αινιγματικά και σύνθετα νοσήματα. Μια διαταραχή που παρεμβαίνει βάναυσα στη σχέση του ανθρώπου με την πραγματικότητα, δημιουργώντας ψευδαισθήσεις, παραληρητικές ιδέες και διαταραχές σκέψης. Ωστόσο, σε μια παράδοξη στροφή της φύσης, η συγγενής τύφλωση –ένα φαινομενικά σοβαρό σωματικό μειονέκτημα– φαίνεται να προσφέρει μια εκπληκτική ασπίδα προστασίας ενάντια σε αυτή την ψυχική διαταραχή. Κι αυτό δεν είναι απλώς μια παρατήρηση, αλλά ένα εύρημα που επανέρχεται με συνέπεια στην επιστημονική βιβλιογραφία.
Το στατιστικό «κενό» της σχιζοφρένειας
Ήδη από τη δεκαετία του 1950, κλινικές αναφορές καταγράφουν ότι άτομα που γεννήθηκαν τυφλά –ιδίως με φλοιική τύφλωση, δηλαδή βλάβη εντοπιζόμενη στον ίδιο τον οπτικό φλοιό του εγκεφάλου και όχι στα μάτια ή στο οπτικό νεύρο– δεν αναπτύσσουν ποτέ σχιζοφρένεια. Αυτή η απουσία δεν είναι απλώς τυχαία. Μια πληθυσμιακή μελέτη σχεδόν μισού εκατομμυρίου ατόμων στην Αυστραλία επιβεβαίωσε, ότι κανένα άτομο με συγγενή φλοιική τύφλωση δεν ανέπτυξε ποτέ ψυχωτική διαταραχή. Και ενώ άτομα με περιφερική τύφλωση είχαν ελάχιστα περιστατικά ψυχώσεων (μη-σχιζοφρενικών!), η απόλυτη απουσία σχιζοφρένειας στους πρώτους προκαλεί δέος· και ερωτήματα.
Το μυαλό ως μηχανή πρόβλεψης
Για να κατανοήσουμε αυτό το φαινόμενο, πρέπει να δούμε τον εγκέφαλο, όχι μόνο ως ένα όργανο που αντιδρά στα ερεθίσματα, αλλά ως μια μηχανή πρόβλεψης. Σύμφωνα με τη θεωρία της «προβλεπτικής κωδικοποίησης», ο εγκέφαλος χτίζει συνεχώς εσωτερικά μοντέλα για τον κόσμο, προβλέπει τι πρόκειται να συμβεί και συγκρίνει τις προσδοκίες του με την πραγματικότητα. Όταν υπάρχει απόκλιση, το λεγόμενο “σφάλμα πρόβλεψης”, ο εγκέφαλος είτε προσαρμόζει το μοντέλο του, είτε απορρίπτει τα δεδομένα που λαμβάνει μέσω των αισθήσεων.
Η σχιζοφρένεια, υπό αυτό το πρίσμα, μπορεί να ιδωθεί ως μια κατάρρευση αυτής της ισορροπίας: είτε τα σφάλματα πρόβλεψης υπερεκτιμώνται, είτε τα εσωτερικά μοντέλα χάνουν τη σταθερότητά τους. Το αποτέλεσμα; Αποδιοργανωμένη σκέψη, ψευδαισθήσεις και παραληρητικές ιδέες.
Τι κάνει διαφορετικό τον εκ γενετής τυφλό εγκέφαλο;
Ο εγκέφαλος ενός παιδιού που γεννιέται τυφλό δεν διαθέτει το οπτικό ερέθισμα, την κυρίαρχη πηγή πληροφορίας για τον κόσμο. Αντί να αναπτύξει σύνθετα μοντέλα βασισμένα σε φευγαλέα και συχνά αμφίσημα οπτικά σήματα, καλείται να χτίσει μια πιο σταθερή, συνεπή και λιγότερο ευάλωτη εικόνα της πραγματικότητας, βασισμένη στις υπόλοιπες προσλαμβάνουσες που έχει για τον κόσμο: την αφή, την ακοή και την κίνηση.
Αυτό οδηγεί σε μία αυξημένη «ακρίβεια των προτέρων προσδοκιών» – οι γνωστικές εικασίες του εγκεφάλου είναι ισχυρότερες και πιο σταθερές, γιατί έχουν χτιστεί με κόπο από περιορισμένα δεδομένα. Σε αντίθεση με τον βλέποντα, που αναπροσαρμόζει συνεχώς τις εσωτερικές του προβλέψεις με κάθε οπτικό ερέθισμα, ο εκ γενετής τυφλός βασίζεται περισσότερο σε σταθερές, εσωτερικές αναπαραστάσεις του κόσμου· και αυτό ακριβώς φαίνεται να τον προστατεύει από τις χαοτικές παρανοήσεις της σχιζοφρένειας.
Νευροβιολογία της προστασίας
Σε επίπεδο εγκεφαλικής λειτουργίας, η συγγενής τύφλωση φαίνεται να ενισχύει τους λεγόμενους “top-down” μηχανισμούς – δηλαδή τις προβολές από τα ανώτερα γνωστικά κέντρα προς τις αισθητηριακές περιοχές, οι οποίες βοηθούν τον εγκέφαλο να ερμηνεύει τα εξωτερικά ερεθίσματα με βάση τις προσδοκίες, την εμπειρία και το πλαίσιο. Αυτή η ικανότητα ρύθμισης εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τους υποδοχείς NMDA, οι οποίοι υποστηρίζουν τη σταθεροποίηση των συνάψεων και τη μάθηση. Στους εκ γενετής τυφλούς, αυτοί οι υποδοχείς εμφανίζουν ενισχυμένη και παρατεταμένη δραστηριότητα, συμβάλλοντας στη διατήρηση εσωτερικής συνοχής και σταθερών νοητικών μοντέλων για τον κόσμο.
Το ενδιαφέρον είναι πως οι ίδιοι ακριβώς υποδοχείς φαίνεται να δυσλειτουργούν στη σχιζοφρένεια, οδηγώντας σε ασταθή ερμηνεία της πραγματικότητας και αυξημένη επιρρέπεια σε ψευδαισθήσεις. Δηλαδή, ο ίδιος βιολογικός μηχανισμός που ενισχύεται στους τυφλούς για να αντισταθμίσει την έλλειψη όρασης, είναι αυτός που απορρυθμίζεται στους σχιζοφρενείς, οδηγώντας σε παραληρητικές εμπειρίες.
Ένα προνόμιο στο… σκοτάδι;
Η σκέψη ότι η απουσία μιας αίσθησης τόσο θεμελιώδους όσο η όραση μπορεί να προσφέρει προστασία από μια βαριά ψυχική νόσο, δεν παύει να προκαλεί δέος. Κι όμως, ο εγκέφαλος δείχνει για άλλη μια φορά ότι διαθέτει απρόσμενους τρόπους να προσαρμόζεται – και σε ορισμένες περιπτώσεις, να «υπερέχει» μέσα από την έλλειψη.
Αν κατανοήσουμε βαθύτερα τους μηχανισμούς αυτής της προστασίας, ίσως μπορέσουμε να αντλήσουμε εργαλεία για νέες θεραπείες, όχι περιορίζοντας την όραση, αλλά ενισχύοντας τη σταθερότητα της εσωτερικής εμπειρίας. Ίσως το κλειδί για την ψυχική ανθεκτικότητα να μην βρίσκεται μόνο στο πώς βλέπουμε τον κόσμο, αλλά στο πώς τον κατανοούμε εσωτερικά, όταν πάψουμε να βασιζόμαστε αποκλειστικά στην εικόνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Blindness, Psychosis, and the Visual Construction of the World, Schizophrenia Bulletin, Oxford Academic, διαθέσιμο εδώ
- Congenital blindness is protective for schizophrenia and other psychotic illness. A whole-population study, Schizophrenia Research, διαθέσιμο εδώ
