Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Ο Baruch Spinoza είναι ένας από τους σημαντικότερους ορθολογιστές στοχαστές της νεότερης δυτικής φιλοσοφίας. Ήρθε στον κόσμο το Νοέμβρη του 1632 στην Ολλανδία και πιο συγκεκριμένα στο Άμστερνταμ. Άνηκε σε οικογένεια Πορτογάλων και κρυπτό —Εβραίων στην εποχή που η Ιερά Εξέταση τους εξανάγκασε να μεταστραφούν στον χριστιανισμό. Οι γονείς του ήταν εύποροι έμποροι και διακεκριμένα μέλη της κοινότητας των Εβραίων. Τα πρώτα χρόνια της ζωής του, ο φιλόσοφος φοίτησε σε εβραϊκό σχολείο στην Ολλανδία, σημειώνοντας μεγάλη επίδοση για την οποία μάλιστα και ξεχώριζε ως μαθητής. Από μικρή ηλικία μελετούσε τα αρχαία εβραϊκά θρησκευτικά κείμενα, κάτι που ώθησε τους ανθρώπους της κοινότητάς του να τον προορίσουν για ραβίνο.
Στα είκοσί του χρόνια ο Spinoza ξεκίνησε να διατυπώνει διάφορες θεολογικές αντιρρήσεις που θεωρήθηκαν αιρετικές, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα στην ηλικία των είκοσι τεσσάρων χρόνων, η εβραϊκή κοινότητα να τον αφορίσει και να θεωρηθεί αποσυνάγωγος, ένα είδος εξοστρακισμού. Το γεγονός αυτό διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη ζωή του. Η απόφαση της εκδίωξής του από την κοινότητα και τη συναγωγή, δεν ήταν απλώς μια θρησκευτική απόφαση, αλλά έπαιξε ρόλο στην κοινωνική και οικονομική του ζωή. Εκτός του ότι δε μπορούσε πλέον να επιβιώσει στην κοινότητα, δε μπορούσε πια να δουλέψει ούτε στο μαγαζί του πατέρα του, που ειδικευόταν στην κατασκευή φακών για τηλεσκόπια και άλλα.
Τα επόμενα χρόνια της ζωής του αφιερώθηκε στην εκμάθηση της λατινικής γλώσσας, καθώς επίσης και στη μελέτη της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας της εποχής του και πιο συγκεκριμένα τη φιλοσοφία του René Descartes, η θεωρία του οποίου εκείνα τα χρόνια άρχισε να γνωστοποιείται και να αποτελεί «μόδα» στους πνευματικούς κύκλους. Στα είκοσι οκτώ του χρόνια ο Spinoza, αφού σπούδασε Λατινικά, έφυγε από το Άμστερνταμ και εγκαταστάθηκε σε ένα μικρό χωρίο. Αίτιο τούτης της μετακίνησης αποτέλεσαν διάφοροι φανατικοί Εβραίοι που βρέθηκαν να απειλούν τη ζωή του.
Ένα χαρακτηριστικό σημείο του βίου του ήταν η ενασχόλησή του με την υποκριτική. Έπαιρνε μέρος σε διάφορες ερασιτεχνικές θεατρικές παραστάσεις σε έργα του Πλαύτου και του Τερέντιου. Με τον τρόπο αυτό ερχόταν σε μεγαλύτερη επαφή με την λατινική γλώσσα για την καλύτερη εκμάθησή της. Σε μια από αυτές τις θεατρικές παραστάσεις, ο Spinoza δέχτηκε επίθεση από έναν φανατικό Εβραίο με μαχαίρι που ως σκοπό είχε τον τερματισμό της επίγειας εμπειρίας του. Η επίθεση, ωστόσο δεν τον οδήγησε στον θάνατο. Το μαχαίρι δεν τον «βρήκε», όμως προκάλεσε μια τρύπα στην κάπα του, την οποία μάλιστα λέγεται πως ο στοχαστής δεν αντικατέστησε, αλλά διατήρησε για να θυμάται τα άκρα που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος όταν τυφλώνεται από τα θρησκευτικά δόγματα και τον φανατισμό.
Εν συνεχεία, ο φιλόσοφος απομονώθηκε σε πιο μικρές κοινωνίες έως ότου να εγκατασταθεί στη Χάγη. Το 1662 ξεκινά τη γραφή του πρώτου του έργου «Πραγματεία για την διόρθωση του νου». Ένα έργο που έμεινε ημιτελές λόγω ενός φιλοσοφικού, μπορούμε ίσως να σημειώσουμε, αδιεξόδου. Το εν λόγω έργο αποτελεί ένα μεθοδολογικό κείμενο με πρότυπο γραπτό τη μεθοδολογία του Descartes. Το 1670 προχωρά στην διατύπωση της πολιτικής του φιλοσοφίας στο έργο «Θεολογικο—Πολιτική Πραγματεία» και το 1677 στη συγγραφή του έργου «Ηθική», ενός χαρακτηριστικού γραπτού για τη Σπινοζική οντολογία που αποτελεί σήμα κατατεθέν της φιλοσοφίας και του έργου του.
Ο βίος του Spinoza ήταν γενικά ασκητικός και ίσως μπορεί να χαρακτηριστεί «ο ερημίτης φιλόσοφος που ζει και γράφει στη σοφίτα του». Ήταν ένας φτωχός και λιτός άνθρωπος. Ωστόσο, έχει στον περίγυρό του έναν σοβαρό κύκλο γνωριμιών με την ελίτ της εποχής των καλλιεργημένων και των αστών, αυτών που κατάφεραν να εκδιώξουν τη βασιλεία από την Ολλανδία, καθώς επίσης και τον βασιλικό οίκο της Οράγγης και να ζήσουν μισό αιώνα με ένα είδος αριστοκρατίας. Εκτός από λιτός, ο φιλόσοφος μπορεί να χαρακτηριστεί και ως μετριόφρων. Το 1673 το πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης του προσέφερε έδρα προκειμένου να διδάξει τη φιλοσοφία του. Ο στοχαστής την ίδια χρονιά σε επιστολή του, αρνήθηκε την πρόταση απαντώντας πως ήθελε να διατηρήσει τη φιλοσοφική του ελευθερία και την ανεξαρτησία του, καθώς και τη μοναχική και ήρεμη ζωή του.
Ένα χαρακτηριστικό σημείο που, ίσως μπορούμε να αναφέρουμε, ως τον κινητήριο μοχλό που έθεσε σε φιλοσοφική κίνηση τον Spinoza βρίσκεται στην πρώτη πραγματεία που αναφέραμε παραπάνω, δηλαδή την «Πραγματεία για την διόρθωση του νου»: «η εμπειρία μου με δίδαξε ότι όλα όσα συμβαίνουν συνήθως στην καθημερινή ζωή είναι μάταια και μηδαμινά. Αποφάσισα λοιπόν να ψάξω μήπως υπήρχε κάποιο αληθινό αγαθό που να μπορεί να μοιραστεί, να μεταδοθεί και που θα με επηρέαζε τόσο ώστε να ξεχνώ όλα τα υπόλοιπα, δηλαδή κάποιο πράγμα που η ανακάλυψή του ή η απόκτησή του θα μου πρόσφεραν για πάντα την απόλαυση μιας υπέρτατης και αδιάκοπης χαράς». Το παραπάνω χωρίο μας δείχνει ίσως την έμπνευση του φιλοσόφου για έρευνα και τον πόθο του να μοιραστεί τη γνώση. Ο Spinoza θεωρούσε πως είναι κατά κάποιο τρόπο σαν ένας άρρωστος που είχε προσβληθεί από μια θανάσιμη νόσο και αν δεν έβρισκε ένα φάρμακο θα πέθαινε. Τούτο το φάρμακο ήταν η αναζήτηση της αλήθειας, της γνώσης και η γενικότερη αυτή φιλοσοφική πορεία.
Με λίγα λόγια, η ζωή του μας δείχνει πως αν και όταν ζούσε ήταν φτωχός από δόξα και πλούτη, δε ζήτησε τίποτα. Αγαπούσε τη μοναχικότητα, ζούσε λιτά, δουλεύοντας το γυαλί, στοχαζόμενος τη ζωή. Δε ζήτησε δόξα, ούτε όμως και ανταπόδοση. Ήταν ένας απλός άνθρωπος που ήθελε να σκέφτεται και να εκφράζει τις σκέψεις του, μακριά από την κακία και τη φιλοδοξία των ανθρώπων. Αναζητούσε, ως το τέλος του, την αλήθεια και τη χαρά που αυτή επιφέρει. Σήμερα τον θυμόμαστε ως τον φιλόσοφο της αγάπης και της ζωής.
Ο Baruch Spinoza πέθανε το 1677 στη Χάγη από φυματίωση στα σαράντα τέσσερά του χρόνια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μπαρούχ Σπινόζα, el.wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
- Άρης Στυλιανού: Η οντολογία του Σπινόζα, youtube,com, διαθέσιμο εδώ
